Święto Purim
Purim, Święto Losów (hebr. Purym „losy”), obchodzone jest 14 i 15 dnia miesiąca adar (w 2012 roku przypada na 8 i 9 marca), poprzedzone jednodniowym postem dnia 13; mogą tu nastąpić przesunięcia, jeżeli 13 przypada w sobotę. Święto Purim łączy się z ważnym wydarzeniem w historii Izraela w czasach niewoli perskiej, opisanym w Megilla Ester, Księdze Estery. Jest to jedyna liturgiczna księga żydowska, gdzie nie występuje imię Boga. Opisuje szeroko wydarzenia na dworze królewskim w Suzie za panowania króla perskiego Achaszwerosza (Aswerusa), identyfikowanego z Kserksesem I. Miało to być w roku 482 p.n.e. Żydówka Estera, pochodząca z Judei, oczarowała swoimi wdziękami króla Persji i została jego żoną. Natomiast minister króla, Haman, z nienawiści do Żydów planował ich zagładę i oskarżył przed królem. Król, nie znając zamiarów Hamana, wydał edykt przeciwko Żydom. Dzięki Esterze dowiedział się o tym jej opiekun i krewny Mordechaj, który udał się do króla i wyjaśnił prawdziwe intencje Hamana. Estera również wstawiła się do króla w obronie swojego narodu. W rezultacie król unieważnił edykt, kazał powiesić Hamana i jego dziesięciu synów, a Mordechaj wydał Żydom polecenie, aby „[...] dni, w których Żydzi uwolnili się od nieprzyjaciół, i miesiąc, który obrócił się im ze smutku w radość i z żałoby stał się dla nich dniem wesela, […] obchodzili […] jako dni ucztowania i wesela, posyłając innym coś z zapasów żywności, a ubogim dary” (Księga Estery 9, 22).
Święto Purim obchodzone jest niezwykle radośnie i nazywa się je żydowskim karnawałem. Zabroniony jest post i żałobne zawodzenie, z Żydzi weseląc się, przesyłają sobie podarunki. Księga Estery czytana jest w bóżnicach i w domach. Za każdym razem, gdy zostanie wymienione imię Hamana, zagłuszane jest – jak nakazuje tradycja – wrzawą czynioną przez chłopców, tupaniem oraz terkotaniem gregerów (grzechotek).
Księga Estery, pisana na długim pergaminowym zwoju szerokości od 5 do 50 cm, zwijana jest w rulon z jedną rączką. Rulon wkłada się do specjalnego futerału w formie walca, stanowiącego ozdobną oprawę Megilla Ester.
Zwój Estery należał do grupy ksiąg, które w kulturze żydowskiej nie podlegały zakazowi zdobienia, podobnie jak modlitewniki (hebr. siddur), dokumenty (hebr. pinkas, ketuba), Hagada, midrasze. Megilla Ester iluminowano bez ograniczeń, według inwencji pisarza. Pośród rękopisów zachowanych w zbiorach europejskich spotyka się egzemplarze zarówno o wysokim jak i przeciętnym poziomie artystycznym. Istnieje ustalony, ale i swobodny schemat dekoracji. Podzielone na osobne części długie pasma pergaminowego zwoju ujmowano w szeroką bordiurę wypełnioną ornamentem roślinnym, czasem przypominającym arabeskę; między gałązkami występują na przykład wyobrażenia ptaków. Stosowano też motywy geometryczne lub charakterystyczną plecionkę z przełamanych pod kątem prostych listew, których genezę można wyprowadzić z ornamentyki Żydów sefardyjskich. Jak wykazują zwoje Estery wykonane we Włoszech czy Holandii, stosowali oni motywy zaczerpnięte z architektury. Na kapitelach kręconych kolumn, stanowiących podziały pionowe, występują nawet putta. Wprowadzano tez motyw barokowego portalu, a miejsce drzwi wypełniano starannym pismem. W szerokiej bordiurze umieszczano sceny rodzajowe związane z pobytem Estery na dworze królewskim. Zawsze pokazana jest szubienica z powieszonymi: Hamanem i jego synami.
W polskich zbiorach iluminowanych rękopisów Magilla Ester mamy niewiele, najwięcej znajduje się w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie. Są to zwoje włoskie z XVIII wieku z Amsterdamu, których rysunki cechuje lekkość, subtelność i delikatna kolorystyka. Zachował się te zwój wykonany przez polskiego Żyda Natana, syna Józefa, datowany na wiek XVIII/XIX. Dolną i górną część zwoju zdobi wąska bordiura z ornamentami roślinnymi i ptaszkami. Pionowe podziały tworzą arkady kolumnowe, posłużono się także motywem portalu, a między łukami występują częste w sztuce żydowskiej wazony z kwiatami i lewiatan. Sceny figuralne cechuje pełen uroku prymitywizm.
Godne uwagi są oprawy na Megilla Ester, dostosowane wielkością do rozmiarów pergaminowego zwoju. Mają one zazwyczaj formę walca, choć spotyka się także rozwiązania w kształcie ryby. Stanowiło to niewątpliwie nawiązanie do nazwy miesiąca adar, którego symbolem są trzy ryby. Oprawy wykonywano przeważnie ze srebra, niekiedy złoconego, zdobiono kameryzacją i emalią, a także niellem. Żydzi posługiwali się tu najczęściej ulubioną techniką filigranu. Znane są też liczne przykłady opraw z kutej blachy, z dekoracją grawerowaną. Stosowano motywy roślinne, wstęgi, ornamenty geometryczne, a nawet w drugiej połowie XIX wieku medaliony ze scenami figuralnymi związanymi tematycznie z treścią zwoju. Jako najwcześniejsze przykłady srebrnych opraw można wymienić włoskie futerały z około roku 1600 w zbiorach Zagajskiego w Nowym Jorku oraz węgierskie z XVII w., ozdobione emalią i szlachetnymi kamieniami (Musée Cluny w Paryżu – zbiory Straussa i Rothschilda).
W polskich muzeach i zbiorach prywatnych opraw na Megilla Ester w porównaniu do innych sreber żydowskich, na przykład balsaminek czy tasów, dotrwało niewiele. Powodem tego stanu rzeczy jest nie tylko fakt ukrywania ich w czasie ostatniej wojny światowej i wywożenie za granicę po roku 1945, ale również delikatność materiału i techniki filigranu, jaką je najczęściej wykonywano. Pod względem techniki wykonania i dekoracji można wymienić dwa typy polskich opraw. Z XVIII wieku znamy oprawy zdobione trybowaną lub laną dekoracją. Druga grupa, bardziej rozpowszechniona, to oprawy wykonane właśnie z użyciem filigranu. Najcenniejsze polskie oprawy przechowywane są w Muzeum Narodowym w Krakowie w zbiorach Czartoryskich, w Muzeum Historycznym m. Krakowa, w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku oraz w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie. Wszystkie powstały w okresie od drugiej połowy XVIII w. do roku 1938.
dr Izabella Rejduch-Samkowa
(tekst pochodzi z książki: I. Rejduch-Samkowa, J. Samek, Dawna sztuka żydowska, Warszawa 2002)
Spis ilustracji: (zdjęcia prezentowane w zakładce "galeria")
1. Początek tekstu zwoju Estery, motywy sefardyjskie, Wenecja (?), XVIII w.
2. Fragment tekstu, podzielony kolumnami, na których siedzą aniołki, Włochy XVIII w.
3. Fragment zwoju Estery, pionowe podziału uzyskane przez wprowadzenie ozdobnych barkowych portali, w zwieńczeniach ustawiono okazałe wazony z kwiatami, na przyłuczach przedstawiono półleżące postacie kobiet (klasyczna włoska dekoracja). Wyk. Shalom Italia, Amsterdam 1640 r.
4. Fragment tekstu Megilla Ester, Amsterdam XVIII w. (?). Scena przedstawia powieszonego Hamana i jego synów.
5. Megilla Ester – długie pasmo pergaminu zdobi barwna bordiura z motywami splotu roślinnego. Pionowe podziały akcentują kręcone kolumny, lub pasy zakończone wazonem z kwiatami, łączone półkolistym łukiem. Tekst napisany jest bardzo starannie. Barwny rysunek przedstawia Hamana z pętlą na szyi, ubrany jest w strój szlachecki, w lewej ręce trzyma podniesioną szablę. – Dekoracje zwoju wykonał Natan, syn Józefa „pisarza Świętych Ksiąg Tory”. Polska, XVIII w.
6. Megilla Ester z wysuniętym tekstem, 2. poł. XVIII w. (?)
7. Srebrna oprawa na Megilla Ester. 1. tercja XIX w.