Słowniczek terminów, pochodzi z książki „Dawna sztuka żydowska w Polsce” dr Izabella Rejduch Samkowa i prof. Jan Sławomir Samek, str 219-221 Warszawa 2002r.
aimemar , zob. bima
aron ha-kodesz (hebr.), święta skrzynia, zwana też arką; szafa ołtarzowa, zwykle wbudowana we wschodnią ścianię bóżnicy, zamykana dwuskrzydłowymi drzwiami. W niej przechowuje się zwoje Tory. Obramienie szafy, zawsze ozdobne, wykonywano z kamienia, drewna lub stiuku.
aszkenazyjczycy (hebr. aszkenazim), Żydzi aszkenazyjscy, zamieszkujący środkowo-wschodnią Europę. Do grupy tej należeli Żydzi żyjący na terenie Niemiec, Polski, Czech, Słowacji, Węgier, Rosji i Litwy. Różnią się w kulturze i obrzędach od Żydów sefardyjskich.
atara (hebr.) – wąski długi pas szerokości około 6-12 cm, przyszyty do tałesu na wysokości szyi, ozdobiony szylkretowym (szychowym] lub barwnym haftem. Znane są atary wykonane z metalowych elementów, na przykład w formie gwiazdy Dawida.
balsaminka, kadzielniczka, perfumerka, naczynie na wonności (hebr. ha- das liwsamin), małe naczyńko do przechowywania korzeni i wonnych ziół, które wąchano w sobotni wieczór w domach, a także w bóżnicach. Cechuje je wielorakość rozwiązań kompozycyjnych. Na całym świecie właśnie balsaminki, poza tasami, wykazują największą różnorodność i bogactwo pomysłowych form. Najczęściej mają kształt małych wieżyczek, zwieńczonych spiczastymi daszkami z chorągiewkami i licznymi dzwoneczkami. Nadawano im także inne kształty: zwierząt (kozy, ryby, owieczki, słonia), owoców, kwiatów, wiatraka, okrętu, lokomotywy, jajka. Balsaminki wykonywano najczęściej ze srebra, niekiedy z innych metali, czasem zdobiono emalią i szlachetnymi kamieniami. W tej licznej grupie naczyń wyróżnia się także polskie.
bejt ha-midrasz (hebr., „dom nauki”), miejsce studiowania Tory i pism rabinicznych.
bima (hebr.), almemar (z arab. al-minbar – „pulpit”) – podium usytuowane przeważnie pośrodku bóżnicy, na którym odmawiano modlitwy, a także odprawiano obrzędy. Począwszy od średniowiecza wykształciły się różne typy bim: prostokątne i wieloboczne wydzielone kutą kratą, ujęte w cztery kolumny lub filary, nakryte kopulą (w bóżnicach dziewięciopolowych), centralne w obudowie snycerskiej roboty (w bóżnicach drewnianych).
Chanuka (hebr.), Święto Odnowienia Ołtarza, obchodzone na pamiątkę oczyszczenia świątyni jerozolimskiej w 164 r. p. n. e. przez Judę Machabeusza, po zajęciu i sprofanowaniu jej przez Antiocha IV Epifanesa, obchodzone w atmosferze radości przez 8 dni w miesiącu kislew. Ze świętem wiąże się zwyczaj palenia lampy chanukowej (hebr. chanukija) lub menory chanukowej.
chasyd (hebr. Chasid, „prawy, bogobojny, sprawiedliwy”) – pobożny Żyd.
cheder (hebr.), szkolą niższego stopnia, mieszcząca się zazwyczaj przy bóżnicy lub w domu nauczyciela zwanego rebe albo mełamed.
Chewra Kadisza (aram.), Towarzystwo Dobrej Śmierci – miało na celu organizowanie pogrzebów, przygotowanie zwłok do pochówku, a także opiekowanie się sierotami i wdowami. Do zbierania datków posiadało specjalne skarbony, do oczyszczania zwłok – specjalne przyrządy, a na uroczystości – ozdobne puchary.
etrog (hebr.) – owoc cytrusowy, noszony do bóżnicy w czasie święta Sukkot (Kuczek).
filakterie, zob. tefilin.
Gemara (hebr. gamar – „kończyć”), zbiór komentarzy uzupełniających do Miszny. Jest dziełem amoraitów, wraz z Miszną tworzy Talmud.
Hagada (hebr. „opowieść pesachowa”), rękopis, często iluminowany, czytany w czasie uczty sederowej przez najstarszego mężczyznę z rodu. Zawiera cytaty z Księgi Wyjścia, psalmy pochwalne, nauki rabiniczne, przypowieści i piosenki.
Haskala (hebr., „oświecenie, wykształcenie”), termin utworzony w 1832 roku przez Judę Jeitelesa na określenie ruchu szerzącego nowoczesną kulturę europejską wśród Żydów w latach około 1750-1880.
hawdala (hebr., „różnica, oddzielenie, wyróżnienie”), modlitwa odmawiana na zakończenie szabatu lub święta.
jad (hebr., „rączka, wskazówka”), służy do wskazywania wierszy przy śpiewnym odczytywaniu Tory (której nie wolno dotykać gołą ręką). Przeważnie ma kształt prawej dłoni z wysuniętym palcem wskazującym, często w rękawiczce z ozdobnym mankietem, z pierścieniem na palcu. Osadzony jest na zdobionym trzonku, z gałkami i długim łańcuszkiem służącym do zawieszania na Torze. Niekiedy w ażurowej gałce jadu przechowywano wonne zioła, które wąchano w czasie sobotnich modlitw w bóżnicy. Jady wykonywano ze złoconego srebra (zdobiono emalią, niklem i drogimi kamieniami), a także z kości słoniowej, bursztynu, korala, a nawet z drewna.
Jarmulka, okrągłe, płaskie nakrycie głowy używane przez Żydów w czasie modlitwy, przeważnie wykonane z czarnego aksamitu; świąteczne pokrywano szylkretowym haftem; stanowi komplet z atarą.
jeszywa (hebr.), wyższa szkoła talmudyczna.
Jom Kippur (hebr.), Dzień Odpuszczenia, Dzień Pojednania, w Polsce Sądny Dzień, dzień postu i pokuty, przypada dziesiątego dnia miesiąca tiszri. po święcie Rosz ha-Szana.
kabata (hebr. kabała), tradycyjnie i najczęściej używany termin na określenie
tajemnych nauk judaizmu i mistyki żydowskiej, kantor (tac.), śpiewak bóżniczy.
kaporet (hebr.), lambrekin zawieszany powyżej parochetu, często stanowił z nim komplet.
ketuba (hebr.), akt ślubny spisany ręcznie na pergaminie, zazwyczaj bogato dekorowany. W Izraelu do dziś stosuje się taką formę sporządzania aktu ślubu.
kidiisz (hebr., „poświęcenie”), modlitwa odmawiana nad kielichem wina, w domu lub bóżnicy, dla uczczenia szabatu albo innego święta. Obok głównego wieczornego kiduszu jest maty kidusz, który należy jodmawiać w poranek świąteczny przed pierwszym posiłkiem.
kitel (jid. „koszula”), biała szata (tzw. śmiertelna), nakładana przez najstarszego mężczyznę w rodzinie, czytającego Iłagadę w czasie uczty sederowej.
klei kodesz (hebr.), srebrne ozdoby Tory (rimmonim, korona i tas) oraz jad.
korona na Torę (hebr. keter Tora), za pomocą dodatkowych elementów osadza się ją na drążkach Tory w większe święta. Korony wykonywano ze srebra, złocono i ozdabiano drogimi kamieniami. Na wschodnich terenach Polski, w biednych gminach, miano wykonywać korony z drewna pokrywane brokatem. Rozróżnia się trzy rodzaje koron: dobrego imienia, kapłańską i królewską. Kuczki zob. Sukkot
lampka chanukowa (hebr. chanukija), o ośmiu zbiorniczkach na oliwę (zapalano także świece), umieszczonych na prostokątnej podstawce, z ozdobną ścianką tylną i bocznymi. Po bokach tylnej ścianki znajdują się jeden lub dwa dodatkowe zbiorniczki, zwane szames (hebr.), czasem zaś dzbanuszek. Palone są w domach na święto Chanuki (przez osiem dni), a także w bóżnicach. Jest też zwyczaj palenia w wieczór sobotni dwóch świeczek w bocznych lichtarzykach przy tylnej ściance. Lampki wykonywano z brązu, mosiądzu lub srebra, ceramiki, pierwotnie z gliny i kamienia.
lulaw (hebr.), bukiet, splot, składający się z jabłka rajskiego, palmy, gałązek mirtu i wierzby, przynoszony do bóżnicy w święto Sukkot.
macewa (hebr.), nagrobek z kamienia, wyjątkowo z drewna lub żeliwny (w XIX wieku), w formie stojącej płyty zamkniętej półkoliście lub trójkątnym przyczółkiem, pokrytej napisem, z płaskorzeżbionymi wyobrażeniami symbolicznymi, odnoszącymi się do pochodzenia zmarłego, jego imienia i nazwiska, zawodu i przymiotów.
maskili (hebr.), Żydzi oświeceni, zwolennicy Haskali.
Megillat Ester (hebr.), zwój Estery, pisany na pergaminie, zawiera biblijną Księgę Estery, siostrzenicy i wychowanki Mordechaja (Mardoche- usza), żony króla perskiego Achaszwerosza – epizod z historii narodu żydowskiego w niewoli perskiej. Tekst pisany jest przeważnie w kolumnach, bogato zdobiony scenami figuralnymi, a także motywami roślinnymi i architektonicznymi. Zwój przechowuje się na ogól w srebrnych, ozdobnych futerałach w formie walca, z rączką od dołu. służącą do nawijania pergaminu. Dzieje Estery czytano śpiewnie w czasie święta Purim w miesiącu adar.
metamed (hebr.), nauczyciel dzieci w szkole hebrajskiej.
meil (hebr.), zob. sukienka na Torę
menora (hebr.), siedmioramienny świecznik o ramionach kończących się na jednym poziomie, z małymi zbiorniczkami na oliwę. Wzorem menory mial być świecznik wykonany na polecenie Pana przez Becalela (Księga Wyjścia 31,2) i ustawiony w Przybytku. Menory wykonywano ze srebra, mosiądzu, brązu, białego metalu. Przypuszczalnie od XVI wieku palono już świece.
mezuza (hebr., „odrzwia”), zwitek pergaminu z wersetami z Księgi Powtórzonego Prawa (6, 5-9 iii, 13-21), umieszczony w pudełeczku i przytwierdzony na drzwiach domu po prawej stronie.
miesiące w kalendarzu hebrajskim
tiszri – wrzesień/październik
cheszwan – październik/listopad
kislew – listopad/grudzień
tewet – grudzień/styczeń
szwat – styczeń/luty
adar – luty/marzec
nisan – marzec/kwiecień
ijar – kwiecień/maj
sywan – maj/czerwiec
tammuz – czerwiec/lipiec
aw – lipiec/sierpień
elul – sierpień/wrzesień
minian (hebr. „liczba”), zgromadzenia złożone z dziesięciu Żydów płci męskiej powyżej trzynastego roku życia, niezbędne do odprawiania modlitw w synagodze.
Miszna (hebr., „powtarzać, nauczać”), kodeks prawny, dzieło stanowiące
zbiór nauk prawnych judaizmu, przez setki lat przekazywany ustnie.
mizrach (hebr.) – ozdobna tablica zawieszona lub malowana na wschodniej ścianie bóżnicy. Tablic takich może być kilka, a zawierają cytaty z Pisma Świętego oraz napomnienia o właściwym zachowaniu się Żydów w świątyni. Mizrachy dekorowano malowidłami, drukowano, a także wykonywano innymi technikami. Często są to barwne wycinanki, zawieszane na wschodniej ścianie w prywatnych domach modlitwy (bóżniczkach).
mohel (hebr.), mężczyzna dokonujący rytualnego obrzezania.
mykwa (hebr.) – rytualna łaźnia znajdująca się przy większych bóżnicach, często osobny budynek.
naczynie na etrog (hebr. etrog- owoc cytrusowy), służy do przenoszenia owocu do bóżnicy w święto Sukkot, obchodzone w miesiącu tiszri; w zasadzie ma kształt owocu (jabłka, granatu i innych), niekiedy formę szkatułki. Często owoc zanosi się do bóżnicy w srebrnych cukiernicach. Naczynia na etrog wykonywano zawsze ozdobnie, przeważnie ze srebra, rzadko z drewna.
ner tamid (hebr., „wieczne światło”), odpowiednik wiecznej lampki; umieszczane w bóżnicach obok aron ha-kodesz na ścianie lub zawieszane przed aron ha-kodesz. Na wschodnich terenach Polski, na przykład w bóżnicy Nachmanowicza we Lwowie, istniał zwyczaj wieszania ner tamid pośrodku ściany zachodniej. Przyścienne miały kształt wąskich szafek wykonanych z kamienia, a czasem z drewna. Wiszące wyrabiano z metalu.
ohele (hebr., „namiot”), niewielkie murowane budynki wznoszone na cmentarzach żydowskich w XIX i XX wieku jako grobowce zasłużonych Żydów, wzorowane na kaplicach na cmentarzach katolickich.
parochet (hebr.), zasłona zawieszana na drzwiach aron ha-kodesz, wykonana z cennych tkanin i haftowana; często pole (lustro) zasłony jest wykonane z gładkiego aksamitu, czasami zdobione aplikacją, bordiura zaś robiona ze wzorzystej tkaniny. Zdarzało się, że litery napisu wycinano ze srebrnej blachy i naszywano na bordiurze. Podstawowym elementem dekoracyjnym są dwie plastycznie wykonane skręcone kolumny, co stanowi nawiązanie do kolumn Jakin i Boaz w świątyni jerozolimskiej.
pejsy (hebr.), skręcone, długie loki na skroniach, noszone przez ortodoksyjnych Żydów stosownie do przepisów Biblii.
Pesach (hebr.), Pascha, wiosenne święto obchodzone na pamiątkę wyjścia Żydów z Egiptu. Zaczyna się 15 dnia miesiąca nisan i trwa siedem dni (w diasporze osiem). Najważniejsze są dwa dni na początku i na końcu świąt, obchodzone bardzo uroczyście; między nimi następują cztery dni
pólświąt. Pesach rozpoczyna się ucztą sederową (seder – hebr., „porządek”), w czasie której spożywa się rytualne potrawy podawane na specjalnych talerzach. W czasie uczty najokazalszy puchar wykonany ze srebra lub szklą, przeznaczony dla proroka Eliasza, napełniano winem i odczytywano
Hagadę.
pinkas (hebr.), dokument urzędowy pisany ręcznie na pergaminie, często zdobiony (na przykład dyplom rabinacki).
puchar kiduszowy (hebr.), ozdobny kielich na wino. nad którym odmawia się modlitwę w domu i w synagodze. Kielichy takie wykonane są przeważnie ze srebra i innych metali, a także ze szkła.
puchar proroka Eliasza zob. Pesach
Purim (hebr. „losy”). Święto Losów, obchodzone w bóżnicy, lecz głównie w domu, gdzie czyta się wtedy księgę Estery, urządza zabawy i posyła życzenia purimowe oraz podarunki na specjalnych talerzach. Z tym świętem związane są różne pieśni i przedstawienia teatralne.
rimmon, 1. m. rimmunim (hebr., „granaty”), ozdobne nastawki w kształcie
jabłka, owocu granatu, obficie dekorowanych wazonów lub wieżyczek, nakładane na drążki Tory; niekiedy zdobione kamieniami szlachetnymi, zawsze zaś dużą ilością dzwoneczków.
Rosz ha-Szana (hebr., „Nowy Rok”), święto obchodzone pierwszego i drugiego dnia miesiąca tiszri, w Polsce zwane świętem Trąbek. Według tradycji przypomina stworzenie świata, a także dzień sądu. W tym dniu Irą- bi się na rogu (hebik szofar), a każdy Żyd ma obowiązek go wysłuchać. Ze świętem związany jest obrzęd taszlich.
seder zob. Pesach.
sefardyjczycy (hebr. sefardim). Żydzi sefardyjscy. zamieszkujący w średniowieczu Hiszpanię i Portugalię. Wypędzeni z Hiszpanii w roku 1492. osiedlili się we Włoszech (pierwsze getto), na Bałkanach. Bliskim Wschodzie, a także w Polsce. Żydzi sefardyjscy używali języka ladino, od aszkenazyjczyków różnili się rytuałem. Do Krakowa przybyli za czasów Zygmunta I Starego (zachowały się dokumenty, w których król godził kłótnie między Żydami osiadłymi na Kazimierzu a przybyszami z Hiszpanii); przebywali również w Zamościu. Obecnie większe gminy sefardyj- skie znajdują się w Izraelu i Ameryce Południowej.
siddur (hebr.), modlitewnik zawierający pełny zbiór modlitw codziennych i szabatowych odmawianych zarówno w synagodze jak i w domu.
Simchat Tora (hebr.. „radość Tory”), ostatni dzień święta Sukkot, w czasie którego podczas procesji (hebr. hakkafot) obnosi się Torę dookoła lii- my. Chłopcy przynoszą w tym dniu do bóżnicy papierowe chorągiewki ozdobione wycinankami i napisami.
sofer (hebr.), kopista tekstów świętych ksiąg.
sukienka na Torą (hebr. meil). ozdobne nakrycie z dwoma otworami w górnej części (na drążki zwoju), nakładane na zwoje Tory, wykonywane z różnych rodzajów tkanin (aksamit, jedwab, brokat, atlas), przyozdabiane haftem. Żydzi niemieccy używali słowa Toramantel – płaszczyk na Torę.
Sukkot (hebr.), Święto Szałasów, Namiotów, Plonów, w Polsce Kuczki. Na to święto Żydzi przynoszą do świątyni etrog (zob. naczynie na etrog), budują szałasy na balkonach lub podwórkach, dziś częściej przy bóżnicach, przystrajane jedliną, owocami, kwiatami i wstążkami.
szabat, szabas (hebr.). najważniejsze i największe święto żydowskie i zarazem najważniejszy akł wiary każdego Żyda. Przypada w siódmym dniu tygodnia (sobota). Rozpoczyna się w piątek o zachodzie słońca i trwa do zachodu słońca w sobotę. W ten dzień Żydzi nie mogą wykonywać żadnych prac, modlą się w bóżnicy, w domu zaś jedzą uroczysty obiad lub kolację, zapalają świeczniki szabasowe, nad którymi kobieta (matka) odmawia błogosławieństwo. Szabat kończy modlitwa hawdala, palenie specjalnych świec i wąchanie wonnych korzeni w balsaminkach.
Szawuot (hebr.), Święto Tygodni, obchodzone siedem tygodni po Pesach, czyli szóstego dnia miesiąca sywan. W czasie święta Żydzi naklejali na oknach domów kunsztownie wykonane wycinanki. Występowały w nich te same motywy ornamentalne i przedstawienia symboliczne, które stosowane były w polichromii i rzemiośle artystycznym.
szofar (hebr.), róg najczęściej barani, przechowywany w bóżnicy, używany w czasie święta Rosz ha-Szana i na zakończenie Jom Kippur. Rogi zasadniczo gładkie, czasem zdobiono rytem, inkrustacją lub srebrnymi okuciami. W Polsce znane są tylko gładkie szofary.
świecznik chanukowy. menora chanukowa, z ośmioma symetrycznie rozłożonymi ramionami i dziewiątym, zwanym szames (hebr. „pomocnik”), umieszczonym od przodu. Świeczników tych zasadniczo używano w bóżnicach na święto Chanuki, ale palono także przy innych okazjach. Wykonywano je ze srebra oraz innych metali i stopów. Są różnej wysokości: od 30 do „280 cm.
tates (spolszczona forma hebr. tallit, „płaszcz”), długi, prostokątny kawałek tkaniny przeważnie w kolorze białym (współcześnie w Izraelu spotyka się bladoniebieskie), z kilkoma czarnymi, brązowymi lub granatowymi pasami i frędzlami na krótszych bokach, zrobiony z wełny, bawełny lub jedwabiu. W czasie modlitwy mężczyzna nakrywa nim głowę i ramiona. Tałes przyozdobiony jest atarą.
tas (hebr. „tarcza”), niewielkich rozmiarów tarcza zawieszana na długim łańcuszku na sukience Tory, bogato pokryta ornamentem. Na tasach umieszczano kartki z nazwami świąt,
taszlich (hebr.), obrzęd oczyszczenia, związany ze świętem Rosz ha-Szana.
tefilin (hebr.), filakterie, zwane też kostką modlitewną, niewielki sześcian o boku około 5 cm, wykonany ze skóry w czarnym kolorze, czasem ze srebra, zawierający w czterech przegródkach maleńkie zwitki pergaminu z fragmentami Tory. Przed modlitwą poranną pobożny Żyd przymocowuje – posługując się długimi rzemieniami – jedną kostkę do czoła, drugą zaś do lewego przedramienia. Tefiliny przechowuje się w specjalnych woreczkach najczęściej z czarnego aksamitu. Tefilin otrzymuje chłopiec żydowski po uroczystości bar miewa, kiedy staje się pełnoletni wobec prawa mojżeszowego.
Tora, Pięcioksiąg Mojżesza, Pentateuch, rodaly pisane ręcznie, bardzo starannie, przez specjalnego pisarza (hebr. sofer) na długim zwoju pergaminu różnej szerokości. Tekst ułożony jest w szerokich kolumnach; według nakazu Talmudu nie wolno go było ozdabiać. Rękopis nawinięty jest na dwie długie szpule, przewiązane pośrodku długim, ozdobnym pasem tkaniny, zwanym powijakiem. Następnie na zwoje Tory nakłada się sukienkę z dwoma otworami w górnej części, przez które wystają długie zakończenia szpul. Na nie nakłada się korony lub rimmonim, zawiesza tas i jad. Przystrojone Tory przechowywane są w pozycji pionowej w aron ha-kodesz.
torebka na macę. używana w czasie uczty sederowej na przechowanie trzech sztuk macy. Torebki te najczęściej są okrągłe, wykonane je z białego jedwabiu i zdobione haftem.
