„Judaica-art” stworzyłam z myślą o upowszechnieniu dorobku naukowego mojej matki, historyka sztuki, dr Izabelli Rejduch Samkowej, w odniesieniu do jej badań nad polską sztuką żydowską. W działach, podzielonych tematycznie, zamieściłam artykuły opublikowane na przestrzeni lat, w wydawnictwach naukowych, sesyjnych i czasopismach branżowych wraz z bibliografią. Dodatkowo w celu przybliżenia nazewnictwa na stronie jest dostępny słownik i wykaz znaków złotniczych. W galerii są prezentowane materiały ilustracyjne w formie cyklów tematycznych, zdjęcia archiwalne pochodzą ze zbiorów moich rodziców dr I. Rejduch Samkowej i prof. Jana Sławomira Samka. Współcześnie wykonane fotografie i rysunki mojego autorstwa pochodzą z „teki synagogalia”. Dążeniem moim jest publikacja opracowań naukowych, które z racji upływu czasu są trudno dostępne i prezentacja polskiej sztuki żydowskiej, na tle dziejów historii sztuki polskiej, jak i zmian zachodzących we współczesnej kulturze europejskiej. Mamy nadzieję, że zamieszczone tu materiały będą przewodnikiem w procesie poznawania dziejów sztuki polskiej, w kontekście wielokulturowego dziedzictwa dawnej Rzeczypospolitej.Jednocześnie pragnę już wkrótce zaprosić na nową stronę www.samkoviana.pl, na której będzie prezentowany między innymi dorobek naukowy mojego Ojca Prof. Jana Sławomira Samka, dotyczący polskiej sztuki sakralnej i rzemiosła artystycznego.
arch. Elżbieta Anna Sadkowski z domu Samek
Historia sztuki żydowskiej sięga jeszcze czasów biblijnych, a za najwcześniejszego artystę uważa się Becalela (Księga Wyjścia), którego „Pan powołał” do wykonania siedmioramiennego świecznika do Przybytku. Następujące po sobie wydarzenia historyczne, okresy długiej niewoli w czasach starożytnych, wczesnego średniowiecza, czy epoka „złotego okresu” pod panowaniem Maurów w Hiszpanii, miały zdecydowany wpływ na zróżnicowany charakter sztuki żydowskiej. Uważa się, że zburzenie świątyni Jerozolimskiej w 70 r. n.e. jest początkiem wielkiej diaspory narodu żydowskiego. Rozwój nauk plastycznych u Żydów uwarunkowany był zakazem kanonicznym Pięcioksięgu Mojżesza i Talmudu, zabraniającym figuratywnych przedstawień: „Nie czyń sobie obrazu rytego, ani żadnego podobieństwa tych rzeczy, które są na niebie, na ziemi nisko, i które w wodach pod ziemią”. Artyści żydowscy rzadko naruszali ten zakaz, dopiero nowy kierunek Haskala (pocz. XIX w., Oświecenie żydowskie) niosący postępowe zmiany w filozofii i obyczajowości żydostwa polskiego, utorował drogę rozwojowi malarstwa sztalugowego w Polsce w 2. poł XIX wieku.
Żydzi przybyli do Polski z końcem XI w., jednak pierwszą obszerniejszą wiadomość o tworzeniu się państwowości polskiej przekazał Żyd Ibrahim Ibn Jakub (965 lub 966). Przybywali oni z różnych stron, ze wschodnich krajów, ale przeważającej ilości z zachodnich. Począwszy od średniowiecza, w czasie „wielkich prześladowań” Polska była dla nich ostoją, szczególnie Kraków – stolica Jagiellonów. Od początku XIII w. mamy wzmianki źródłowe o osiedlaniu się Żydów w naszym kraju. Wyjątkowe znaczenie miał przywilej zwany „Statutem Kaliskim”, nadany przez Bolesława Pobożnego w 1264 r., na który przez wiele wieków powoływali się Żydzi. Za czasów panowania króla Kazimierza Wielkiego, dzięki jego opiece, nastąpił wzmożony ruch osadnictwa żydowskiego (Kraków, Lwów, Sandomierz i inne mniejsze miasta). Dopiero w XIV w. Żydzi osiedlali się w miastach północnych Polski. W Krakowie, na Kazimierz, Żydzi zostali przeniesieni po zamieszkach w mieście, dekretem króla Jana Olbrachta w 1492 r.. Kazimierz stał się wtedy, ważnym ośrodkiem kulturalnym i naukowym nauk rabinackich. W okresie Odrodzenia w Polsce, na Kazimierzu działał rabin Mojżesz Isserles Remu, był on wybitnym uczonym żydowskim, /zm. 1572 r., jego nagrobek znajduje się do dziś na cmentarzu Remu w Krakowie/. Tez w tym okresie, w 1534 r. została założona pierwsza drukarnia hebrajska w Polsce przez braci Haliców. Na Kazimierzu powstało od XVI-XIX w. siedem bóżnic, zachowane są do dziś, stanowią jedyny tak rozbudowany zespół żydowskich świątyń w Polsce, a drugi w Europie, po bóżnicach w Pradze.
Sztuka żydowska w Polsce, w wielu dziedzinach była bardzo bogata. Rozwijała się przyjmując, formy stylowe panujące w poszczególnych epokach, łączyła je z własnymi tradycyjnymi elementami zdobniczymi i motywami symbolicznymi, co w sumie – przez swoistą interpretację rzemieślników żydowskich dało w efekcie niepowtarzalne w swoim wyrazie dzieła.
Najstarszą zachowaną budowlą żydowską w Polsce jest Stara Bóżnica na Kazimierzu w Krakowie, wzniesiona z końcem XV/XVI w., po pożarze 1557 r. rozbudowana i powiększona przez Mateusza Gucciego w 1570 r., wzbogacona wspaniałą attyką. Szczególnie okazale przedstawiały się bóżnice renesansowe (Pińczów, Szydłowiec, Zamość, Żółkiew), które posiadały z reguły attyki i ozdobne, kamienne, architektoniczne aron ha-kodesz (Arka) – ołtarze z głęboką, zamykaną wnęką na przechowywanie zwojów Tory, centralnie ustawione bimy, oraz skarbony przy wejściu. Przez wiek XVII i XVIII panował zasadniczo w Polsce typ bóżnic dziewięciopolowych (nazwa od ilości sklepień). Niezwykle malownicze były bóżnice drewniane, wznoszone na Kresach Wschodnich Polski w XVII i XVIII w. (Jabłonów, Mohylew, Chodorów, Nasielsk, Przedbórz), o niezwykle oryginalnie rozwiązanej konstrukcji sklepień i dekoracji malarskiej – niestety wszystkie zostały spalone w czasie II wojny światowej. W literaturze naukowej znane są pod nazwą „polskie bóżnice drewniane”.
Rzemiosło artystyczne, a szczególnie wyroby ze srebra stanowią bogatą i charakterystyczną dziedzinę sztuki żydowskiej dotychczas mało docenianą. Wielokrotnie pewne typy świeczników, lampek chanukowych, balsaminek, określa się na świecie nawet „jako typy polskie”. Wyroby te wykonywano różnymi technikami złotniczymi, m.in. ulubionym przez artystów żydowskich filigranem. Do sreber synagogalnych należą: klej-kodesz – ozdoby Tory, korony, rimmonim, tasy, jady, następnie misy i dzbany służące do polewania rąk kapłanom, różne typy świeczników i lichtarzy, puchary, zestawy używane przy obrzezaniu, kubki, naczynie na etrog, oprawy na Megilla Ester. Wyroby te z reguły nie posiadają sygnatur rzemieślników, dopiero na wyrobach warszawskich z 2. poł. XIX w. pojawiają się znaki złotnicze. Znane z XV i XVI wieku zakazy zabraniające kobietom i mężczyznom nosić na ulicy „złote łańcuchy, pasy i biżuterię” są dowodem, że i ta dziedzina sztuki rozwijała się u Żydów. Unikatami są pierścienie ślubne z motywem domku ( eksponaty te znajdują się w Muzeum Narodowym w Krakowie ). Osobną dziedzinę stanowią przedmioty używane w domach, są to różnej wielkości kubki, puchary, świeczniki, balsaminki, tace i lampki chanukowe. Srebra żydowskie w Polsce cechuje bogata ornamentyka i charakterystyczne przedstawienia symboliczne, występujące też na malowidłach ściennych, snycerce, haftach i rękopisach (Tablice Dekalogu, menora, stoły na chleby pokładne, kręcone kolumny, Korona Tory, lwy, jelenie, pantery, osły, smoki i gryfy).
Dużą wagę przywiązywali też Żydzi do haftu, wykonując w różnych technikach parochety – zasłony ołtarzowe, lambrekiny, baldachimy, atary – ozdoby na tałes, jarmułki. Haftem zdobiły też Żydówki swoje stroje – czepce, kamizelki, przodziki. Żydzi wykonywali też brakteaty, pieczęcie, medale pamiątkowe i miedzioryty. Od najdawniejszych czasów istniał duży kult dla książki pisanej, zużyte modlitewniki zakopywano przy bóżnicach lub na cmentarzu. Uprawiano miniatorstwo, niezwykle barwnie przyozdabiając strony tytułowe Hagady, modlitewników, Biblii, zwoje Estety ze scenami z jej życia, mizrahy, różne dokumenty (pinkasy), akty ślubu (Kethuby), okolicznościowe zaproszenia itd.
Przełomowe znaczenie w historii Żydów europejskich i polskich, miały doniosłe zmiany jakie dokonały się na Zachodzie – Dekret równouprawnienia dla Żydów wydany w Paryżu w 1791 r. – zostały zniesione getta, następnie przetłumaczenie na język niemiecki Biblii, czego dokonał wybitny uczony Mojżesz Mendelssohn (1780-1783) – twórca Haskali – uformowany nowy kierunek tzw. Postępowy – uświadomił nowe pojmowanie świata przy zachowaniu tradycji religijnej. Ideą jego było uczynienie z Żydów nowoczesnego narodu, bez piętna „roli prześladowanych”. – Wtedy to powstał nowy typ architektoniczny synagogi tzw. Postępowej – Tempel. Okazałe świątynie wznoszono przy ważnych ulicach, placach. W rozwoju architektonicznym, zarówno w bryle zewnętrznej jak i ukształtowaniu ich wnętrza i dekoracji malarskiej, można rozróżnić trzy fazy. W pierwszej nawiązywano do kościołów katolickich, wprowadzano organy, ale także elementy egipskie. Z czasem ogromne, islamskie, kuliste kopuły umieszczone nad głównym wejściem, miały Templa odróżniać od kościołów i zborów protestanckich. We wnętrzu galerie dla kobiet (jak chór w kościołach) zostały umieszczone przy bocznych ścianach, a wspierały je półkoliste arkady. Sklepienia i ściany często pokrywała piękna, o intensywnych kolorach dekoracja malarska z bogactwem motywów mauretańsko-orientalnych . Hitler w 1938 r. rozkazał zniszczyć te synagogi na terenie Niemiec, a w dużych miastach polskich już w jesieni 1939 r. zostały wysadzone w powietrze, lub spalone.. Skromne budynki przetrwały w małych ośrodkach miejskich.
W Krakowie ocalała piękna neoromańsko – mauretańsko-neorenesansowa Synagoga Postępowa – Tempel, usytuowana na połączeniu ul. Miodowej i Podbrzezie (bud. 1862, 1893, 19240. Odnowiona została w latach 1994-2000. Urzeka piękną, oryginalną, barwną dekoracją malarską „patronową”, która pokrywa całe wnętrze, o obcych nam motywach dekoracyjnych i plastycznych detalach architektonicznych. Oglądającego przenosi w daleki świat bogactwa stylu orientalnego.
Silnie rozwinęła się u Żydów polskich rzeźba sepulkralna, która ostatnio stanowi coraz częściej przedmiot zainteresowań i troski konserwatorów zabytków. Mimo zniszczeń w czasie II wojny światowej, istnieje w Polsce kilkaset cmentarzy żydowskich, w niektórych dotrwało wiele różnego typu nagrobków – macew. Najbardziej znane są na cmentarzu Remu w Krakowie, Lesku, Szydłowie, Warszawie, a także ogromny cmentarz w Łodzi i we Wrocławiu. Najstarsze nagrobki pochodzące z XVI w., mają także kształt sarkofagów, następnie stojących tablic (macewy). Od 2. poł. XIX w. wprowadzono formy obelisku, budowano ohele zbliżone do kaplic grobowych i inne bardzo oryginalne pomniki (Warszawa, Łódź). Bardzo starannie i merytorycznie zostały opracowane cmentarze w małych miejscowościach; Sławkowie, Dąbrowie Górniczej, Olkuszu, Bochni.
Sztuka żydowska w Polsce posiada oryginalny, rodzimy charakter, zajmuje poważną, a jednocześnie mało znaną pozycję w dziejach historii sztuki polskiej i europejskiej.
Dr Izabella Rejduch Samkowa