Jest to meczet wzniesiony na górze Moria, gdzie niegdyś stała pierwsza Jerozolimska świątynia, później pogańskie sanktuaria, a także kościół chrześcijański. W starej literaturze spotyka się następujące nazwy meczetu: Meczet Omara, Meczet Skały i Meczet Kopuły. Został 
on wzniesiony, jak głosi napis – znajdujący się wewnątrz budowli – przez Calita at Malica w 691 roku dopiero n. e. Według tradycji skała wyznacza środek świata. Meczet Skały jest najświętszym miejscem na ziemi czczonym zarówno przez Żydów, Chrześcijan jak i Muzułmanów.
Tradycja przekazuje, że właśnie na tej skale składał Abraham Bogu ofiarę ze swego syna, a Muzułmanie uważają, że z tego miejsca miał być wzięty Mahomet do nieba. Wielka złota kopuła wzniesiona na tak świętym i drogim dla chrześcijan miejscu stała się mylnie symbolem Jerozolimy. Wydawane już od XV wieku przewodniki po świątyni zamieszczały w panoramie i podkreślały zawsze akcent tejże złotej kopuły. Także mylne wiadomości o starej Jerozolimie znane są z obrazów średniowiecznych czy wyrobów złotniczych (jak np. srebrna, tłoczona blacha w bocznym ołtarzu Kościoła Mariackiego w Krakowie, stanowiąca tło do krucyfiksu autorstwa Wita Stwosza, a wykonana przez krakowskiego złotnika w 1723 roku, na której występuje panorama Jerozolimy. Główny akcent kompozycji stanowi kopuła skały czyli Meczet. Z końcem XIX wieku wykonano polichromię w arkadowej wnęce przy kościele O.O. karmelitów od strony ulicy Garbarskiej, a jej głównym akcentem jest także złota kopuła Meczetu). Dopiero prace poważnych badaczy oparte na wynikach badań archeologicznych, ukazujące się od lat 60-siątych naszego wieku, dokładnie nakreśliły chronologię i historyczne nawarstwianie się wznoszonych i burzonych różnych budowli Jerozolimy.
Pierwszą świątynię w Jerozolimie buduje król Salomon, około roku 960 p.n.e. Najstarszą wiadomość znajdujemy w Biblii w Księdze Kronik „począł tedy król Salomon budować dom pański w Jeruzalem na górze Moria, która była ukazana Dawidowi i ojcu jego”. Należy przypomnieć, że ówczesna Jerozolima położona była na trzech pagórkach, usytuowanych tarasowo w kierunku Doliny Cedronu. Nosiły one następujące nazwy: Bezeta, Moria i najniżej położony Ofel. Wierzchołek skały Moria zniwelowano, aby uzyskać teren pod Przybytek. Oddzielnie wznoszono dziedzińce dla kapłanów i przybyłych ludzi, które leżały niżej od świątyni, otoczone murami i połączone szerokimi drewnianymi bramami.
Józef Flawiusz zostawił nam bezcenny dokument, w którym przekazał dokładny opis świątyni Salomona, rozplanowanie jej wnętrza, urządzenie, rodzaje dekoracji ścian i stropów, rodzaje materiałów z których była wykonana. Podstawowym materiałem był biały lśniący marmur, drzewo cedrowe, cyprysowe bogato inkrustowane złotem i ozdobione olbrzymimi złotymi blachami „Tak że cała świątynia błyszczała i oczy wszystkich wchodzących oświetlał blask złota padający ze wszystkich stron”.
Niewymierne znaczenie dla dalszych rozważań, przede wszystkim dla milionów świątyń wznoszonych ku czci Pana przez następne tysiąclecia, zarówno przez wyznawców judaizmu i chrześcijan, posiada plan Świątyni Jerozolimskiej.
Świątynia Salomona wniesiona była na planie wydłużonego prostokąta składającego się z dwóch sal położonych jedna za drugą, połączone one były przejściem o formie stojącego prostokąta, zasłoniętego ozdobną tkaniną. Pierwsze, większe pomieszczenie określano – Hekal „Święte”, drugie mniejsze – Debal „Święte Świętych”. Odnośnie pomieszczenia mniejszego archeolodzy nie określili jednoznacznie jego planu. Istnieją w literaturze dwa przypuszczenia, że założone było na planie wielobocznym (oktogonalnym), być może posiadało sklepienie, bowiem nawiązywało do Przybytku (namiotu), który wznoszono nad Arką Przymierza, w czasie postojów, w drodze do Ziemi Obiecanej. Według drugiej sugestii mniejsze Święte Świętych posiadało plan prostokąta, a Arka stała pośrodku. Większe, pierwsze pomieszczenie poprzedzał portyk, rodzaj przedsionka. Przed portykiem wznosiły się dwie duże spiżowe kolumny, które w Biblii noszą nazwę Jakim i Boas (terminy te przetrwały do czasów współczesnych w sztuce żydowskiej). Duża sala – Hekal o wymiarach około 11 x 41 długości metrów przetrwała burzliwe chwile historii, niewolę, panowanie różnych schizm, aż wreszcie uległa całkowitemu zniszczeniu w czasie zdobycia Jerozolimy przez Nabuchodonozora w roku 587 p.n.e. Wtedy właśnie zaginęła święta Arka Przymierza. Jak przypuszcza się została ukryta. Istnieją dwie wersje, gdzie Żydzi mogli ją ukryć, ale archeologom jak dotychczas nie udało się jej odnaleźć.
Po długiej niewoli babilońskiej na podstawie tolerancyjnego edyktu Cyrusa z roku 537 p.n.e. Żydzi powrócili do Palestyny, podjęli naturalnie odbudowę świątyni Salomona oraz zrujnowanego miasta. W gmachu świątyni zachowano dawny układ, ale miejsce Święte Świętych stało puste, ponieważ Arki Przymierza nie było. W Hekal umieszczono stoły, ołtarz, stół na chleby pokładne i jeden świecznik o siedmiu ramionach – menorę „Nowy dom Jahwe w niczym nie przypominał wspaniałej świątyni Salomona, mimo że z Babilonu przywieziono święte naczynia i szaty”. Druga świątynia padła znowu łupem grabieży i profanacji dokonanej w roku 168 p.n.e. przez Antiocha IV Epifanesa z dynastii Saulecydów. W świątyni zdobywcy umieścili pogańskie bożki, zmuszali Żydów do oddawania im czci, ale Żydzi wierni byli swemu jednemu Bogu.
Zbrojne powstanie w roku 164 p.n.e. pod dowództwem Judy Machabeusza dokonało zdobycia Jerozolimy i oczyszczenia zbezczeszczonej świątyni – jak to określają historycy żydowscy. Z tym faktem wiąże się powstanie ważnego historycznego, żydowskiego święta – Święta Chanuki. Król żydowski Herod, zwany później wielkim, został przez Rzymian władających Palestyną ustanowiony królem Judei w roku 37 p.n.e. Herod kierując się pobudkami czysto politycznymi dla zjednania i pogodzenia skłóconych, poddanych mu narodów, w 18 roku swego panowania podejmuje dzieło odbudowania świątyni jerozolimskiej „Dla Pana Zastępów uczynił Przybytek, który zaćmi świątynię Salomona”, Herod starał się zachować plan dawnej budowli Salomona, przyjmując układ trzech części tzn. portyk- przedsionek czyli ułam, następnie miejsce Święte – hekal i debal – Święte Świętych, które stało puste, bo Arki Przymierza nie było. Natomiast zwiększył ilość dziedzińców, kolumnad. Wnętrze świątyni wyposażył w zasłony z babilońskiej tkaniny, siedmioramienny świecznik – menorę, stół i ołtarz kadzielny. Przejście do części Święte Świętych zasłonięte było także zasłoną.
Jest to ogromnie ważny element, ponieważ występuje w synagogach aż do czasów współczesnych. Wszystkie wymienione tu przedmioty świątyni, jak i jej plan mają bardzo ważne znaczenie dla zrozumienia form przestrzennych synagog, a także przedmiotów kultowych, które w kulturze żydowskiej powstawały w następnych wiekach.
Świątynię ukończono w 9 roku p. n. e., prace upiększające i dekoracyjne trwały aż do 64 roku n.e. Świątynia Heroda nazywana była cudem Jerozolimy, ale okrutny los historii sprowadził znowu wielkie nieszczęście, w czasie tłumienia powstania Żydów przez Rzymian w 70 roku po narodzeniu Chrystusa. Pod dowództwem Tytusa wspaniały Przybytek – jak twierdzą historycy przypadkiem padł ofiarą płomieni. Jedyny pozostały relikt to płaskorzeźba menory ze świątyni, wyobrażona na łuku Tytusa w Rzymie, wzniesionego przez Trajana, ojca, na powitanie syna zwycięscy powracającego do Rzymu. Rok 70 to tragiczna data dla ludu Izraela, który został wypędzony z Jerozolimy. Natomiast historycy żydowscy podają inne daty ostatecznego upadku Izraela i rozpoczęcia żydowskiej diaspory: rok 73, kiedy upadła Masada – ostatni punkt obronny Żydów w Judei oraz powstanie i upadek pod dowództwem Bar – Kochby w latach 132-135. Żydzi zostali rozproszeni, wypędzeni, sprzedani, zabrani do niewoli, a także ratowali się ucieczką. Uciekali do różnych krajów wschodniej Europy także do Afryki. Wiadomo, że dopiero 711 roku pojawili się w basenie Morza Śródziemnego, gdzie wraz z Arabami przybyli na Półwysep Iberyjski tzn. do Hiszpanii.
Z trzeciej świątyni Jerozolimskiej został nam tylko wizerunek menory, czczony przez Żydów do czasów współczesnych i Ściana Płaczu. Żydzi nazywają długi, wysoki, kamienny mur Ścianą Płaczu lub ścianą Zachodnią, ponieważ jest to jedyna pozostała część świątyni lub muru zachodniego (archeolodzy nie są w stanie tego jednoznacznie określić).
Badając kulturę i sztukę „narodu wybranego” – jak nazwał ich Pan, zdumiewa to, iż mimo tak wielu tragicznych faktów znanych z historii, naród żydowski zachował swoją tożsamość, wiarę, silny związek z Syjonem, prawami Dekalogu, z tradycją praojców i silną tradycją przekazywaną z pokolenia na pokolenie. Łączył ich nieprzerwany kult i wiara w Torę, Biblię, a także rygorystyczne przestrzeganie nakazów i zakazów zawartych w Talmudzie, a jest ich kilka tysięcy.
Niezmiernie ważne znaczenia, dla trwania tradycji, miały getta, gdzie za murami Żydzi mogli uprawiać swoje praktyki religijne i obrzędowe. Przypomnę, że pierwsze oficjalne getto, jakie powstało na terenie Europy znajdowało się w Wenecji, gdzie w roku 1516 specjalnie wydzielono część miasta dla Żydów sefardyjskich (tak nazywano Żydów żyjących pod panowaniem Arabów), wypędzonych z Hiszpanii przez Piotra Kastylijskiego w 1492 roku.
Ośrodkiem życia religijnego była synagoga – świątynia żydowska, miejsce modłów, gdzie obchodzono święta, miejsce spotkań i dyskusji. Wznoszono je z kamienia, cegły, a także drewna. Przejmowały one cechy architektonicznych budowli czy detale stosowane współcześnie w krajach, w których Żydzi wtedy zamieszkiwali. I tak na terenie Europy zachowały się synagogi w stylu romańskim, gotyckim, renesansowym, barokowym. Wszystkie wnętrza ich powtarzają uproszczony plan świątyni Salomona. Utrzymanie tradycji w planach świątyń podzielonych na trzy części – przedsionek, sala mężczyzn, gdzie od ponad 100 lat modlą się razem kobiety i mężczyźni oraz miejsce Święte Świętych (nawet w tych nowych wznoszonych w nowoczesnym stylu w Stanach Zjednoczonych) szczególnie zdumiewa w architekturze żydowskiej.
Trudno pominąć pięcionawową, niezwykle piękną synagogę w Toledo, powstałą pod wpływem sztuki islamu. Styl ten na terenie Europy nazywany jest stylem mauretańskim. Powstała około roku 1200, a po wypędzeniu Żydów z Hiszpanii, została zamieniona na kościół Santa Maria La Blanca.
Omawiając budowę synagogi możemy odwołać się do krakowskiej synagogi usytuowanej przy ulicy Szerokiej na Kazimierzu. Główny budynek synagogi, zwieńczony attyką, stanowi sala mężczyzn poprzedzona przedsionkiem. Parterowy budynek od północy to sala kobiet, dobudowana w 2 poł. XVI wieku, z trójkątnymi szczytami o dwuspadowych daszkach. Reprodukcja Majera Bałabana z 1939 roku prezentuje wygląd wnętrza synagogi przed jej zniszczeniem.
Zawsze na ścianie wschodniej znajduje się aron ha-kodesz, czyli „ołtarz”, odpowiadający miejscu Święte Świętych w świątyni Salomona. Po środku duża wnęka zamknięta jest ozdobnymi drzwiami. Niektórzy Żydzi nazywają ją Arką lub szafą ołtarzową choć pojęcie to raczej zanika. Wewnątrz w aron ha-kodesz przechowywane są zwoje Tory. W różnych epokach stylowych dawano obramieniom ołtarzowym najrozmaitsze ozdobne formy i wykończenia. Wykonywano je ze stiuków, z kamienia czy drewna. Najbardziej dekoracyjne, często stanowiły wybitne dzieła sztuki snycerskiej, a były to wielkie, wysokie, kilkukondygnacjowe ołtarze sięgające stropu lub sklepień drewnianych (tzw. pozorne w bóżnicach drewnianych). Niestety w czasie drugiej wojny światowej te piękne i niezwykle oryginalne bóżnice drewniane zostały spalone przez Niemców.
Wnękę w aron ha-kodesz zasłaniał parochet, znajduje odpowiednik w drogich tkaninach babilońskich przywiezionych do trzeciej świątyni Jerozolimskiej, które oddzielały miejsce Świętych od Najświętszego. Parochety do dziś wykonuje się z ozdobnej tkaniny lub pokrytej bogatym haftem, o tradycyjnych motywach dekoracyjnych – dwie skręcone kolumny, wazony z kwiatami.
Centralnie w sali mężczyzn ustawiona była bima – podwyższenie, wywodzące się ze sztuki islamu, określane także jako almemor. Miały one kształt prostokątny lub oktogonalny; na podwyższenie prowadziły schody. Podest otaczała ozdobna krata (czasem złocona) lub ażurowana, dekoracyjna, snycerskiej roboty osłona. W świątyniach Jerozolimskich kobiety pozostawały na dziedzińcu, natomiast w synagogach europejskich prawdopodobnie od końca wieku XV modliły się w dobudowywanych pomieszczeniach, do wcześniej wzniesionych synagog. Na ten temat w literaturze żydowskiej nie ma jednomyślności. Pomieszczenia dla kobiet łączone były z salami mężczyzn przez okna, tak np. w Starej Bóżnicy zostały przekute małe okna łącząc sale kobiet z modlitewnią mężczyzn. W Bóżnicy Izaaka z kolei, kobiety modliły się na galerii pierwszego pietra oddzielonej półkolistymi arkadami na wysokich kolumnach. Przez wiele wieków, bo jeszcze w II połowie XIX wieku, znane były przykłady, gdzie okna pomiędzy salą kobiet i mężczyzn zasłonięte były jeszcze zasłonkami.
Synagoga oświetlona była siedmioramiennym świecznikiem – menorą, symbolizującą drzewo życia i siedem oczu Jahwe. Świecznik ten przyjął się w kościele katolickim. Z terenu Pomorza znamy siedmioramienny świecznik, wysoki na 2,86 m., ale w kościele katolickim symbolizuje on siedem darów Ducha Świętego. Inny typ to świecznik chanukowy, związany z wspomnianym świętem Chanuki. Był to świecznik ośmioramienny, a dziewiąte ramię pomocnicze (szames) umieszczone było od przodu. Ponadto bóżnice oświetlane były wieloświecowymi (jak pisze M. Bałaban od 30 do 60 świeczek) stojącymi lub wiszącymi kandelabrami.
Zwoje Tory w aron ha-kodesz zawsze są ubrane. Tora pisana jest ręcznie na pergaminie, zwinięta w dwa rulony na drewnianych rolkach (szpulach), na końcach których nakłada się ozdoby. Żydzi aszkenazyjscy, do których należeli Żydzi polscy, zakładali na Tore sukienkę, natomiast niemieccy zakładali Toramantel czyli płaszczyk. Na końce szpul nakłada się dwie ozdobne nakładki zwane rimon (l. mn. rimonim) zakładane na dzień powszedni. W święta zakładano Keter Tora – korona Tory. Na sukience zawieszano ozdobny tas – srebrną tabliczkę oraz na długim łańcuszku jad (wskazówka do śpiewnego odczytywania Tory). Talmud zabraniał dotykać świętych zwojów Tory gołą ręką, dlatego używano jad, (co oznacza po hebrajsku ręka) i stanowi przez wyciągnięty wskazujący palec przedłużenie ręki ludzkiej. Torę odczytywano głośno śpiewnie.
W dalszych rozważaniach należy wyjaśnić, iż w sztuce żydowskiej istniał i to bardzo mocno przestrzegany zakaz dekoracji ścian w synagogach, zakaz zawarty w Pięcio-księgu Mojżesza „Nie będziesz czynił żadnej rzeźby, ani żadnego obrazu tego co jest na niebie wysoko, ani tego co jest na ziemi nisko, ani tego co jest w wodach pod ziemią” (Księga Wyjścia). Trudno więc w jednym zdaniu wyjaśnić czy uzasadnić piękne dawne polichromie, które zdobiły wnętrza bóżnic drewnianych.
Niezwykle ważnym, wręcz przełomowym znaczeniem dla świata chrześcijańskiego, a także dla sztuki żydowskiej, było wielkie dzieło przygotowane przez dwóch jezuitów z Prado, wydane w 1602 roku. Dokonali oni bowiem rysunkowej rekonstrukcji świątyni Jerozolimskiej, wraz z jej wyposażeniem i z Arką Przymierza, cherubinami, stołami na chleby pokładne, a także zrekonstruowali kopulaste nakrycie pomieszczenia Święte Świętych. Te motywy starotestamentowe w szerokim zakresie stosowane były w sztuce baroku. Można wskazać mnogość przykładów, gdzie w dziełach powstałych w XVII i XVIII stuleciu, zastosowano motywy starotestamentowe w sztuce chrześcijańskiej; w dekoracji ołtarzy, ambon, złotnictwie i hafcie.
Podobnie jak w minionych epokach stylowych, tak i właśnie w czasach baroku, bogactwa ornamentyki poszerzone przez nowe motywy starotestamentowe, znalazły szerokie zastosowanie w różnych dziedzinach sztuki żydowskiej. Należy dodać – jak wykazały badania autorki – że właśnie formy charakterystyczne dla europejskiego baroku przetrwały i są stosowane obok form nowoczesnych do dziś w rzemiośle artystycznym (lampki chanukowe, świeczniki), a także w hafcie.
Natomiast żydowskie malarstwo iluminatorskie i dekoracyjno – zdobnicze, którym tak chętnie Żydzi zdobili wszelkie ważne dokumenty (pinkasy), akty ślubne (ketuby), stanowią doskonały materiał – przykłady , jak długo w narodzie żyjącym w diasporze, przetrwały wyobrażenia związane z religią, z przedmiotami wywodzącymi się z Świątyni Salomona w Jerozolimie.
Przełomowe znaczenie dla kultury, sztuki, nauki, a z czasem emancypacji i asymilacji narodu żydowskiego, miało przetłumaczenie Pięcioksięgu Mojżesza i Psalmów przez Mojżesza Mendelssohna (brata Józefa Mendelssohna) w latach 1780 – 1783. Ukazanie się tych dzieł w języku niemieckim, spowodowało zapoczątkowanie nowego nurtu społeczno- intelektualnego zwanego Haskala – Oświecenie żydowskie. Utorował on nowe drogi i duże możliwości twórczego rozwoju różnych dziedzin nauki, otworzył możliwości dla rozwoju malarstwa, rzeźby, dla artystów żydowskich.
Pierwsze sygnały przemian znalazły swój wyraz w architekturze synagog, które nazywano Postępowymi. Wykształcił się nowy typ świątyń żydowskich z wieżami, kopułami, natomiast do wnętrza wprowadzano na wzór kościołów protestanckich, nie katolickich, empory dla kobiet, mężczyźni zajmowali miejsce dalej w części parterowej. Przykładem może być piękna, spalona przez Niemców, Postępowa synagoga w Berlinie przy Oranienburgstrasse, która posiadała wspaniałe wyposażenie wnętrz. Zaczęto jej budowę w roku 1848, miała ona 3500 miejsc, organy w części prezbiterialnej, ołtarz na postumencie poprzedzony kilkoma schodami. Bima podobnie jak w innych Synagogach Postępowych (np. Synagoga Postępowa w stylu mauretańskim w Budapeszcie) została włączona w podest z prawej strony, a nadano jej kształt ambony. Wnętrza Synagog Postępowych zdobiono barwną dekoracją, w której nawiązywano do ornamentów mauretańskich, o charakterystycznych ostro załamujących się liniach oraz stylizowanych motywach roślinnych.
W Krakowie zachowała się piękna Synagoga Postępowa Templum, usytuowana u wylotu ulicy Miodowej i Podbrzezie. Została wybudowana w rekordowym tempie, bo od czasów złożenia planów – budowano ją tylko przez dwa lata, a ukończono w 1862 roku. Trzykrotnie ją rozbudowywano, dodając nawy boczne przeznaczone dla żołnierzy żydowskich, którzy brali udział w nabożeństwach, dodano arkadowe wejścia na galerie dla kobiet na pierwszym piętrze (1924 rok). Wnętrze świątyni przedstawia się niezwykle barwnie i okazale. Prezbiterium zamknięte zostało trójbocznie – jak w kościołach katolickich. Zaś konchowe sklepienie nakrywa granatowy kolor (niebo) pokryty złotymi gwiazdkami. Tak współcześnie, z końcem XIX wieku, malowano sklepienia w kościołach i kaplicach. Imponująco przedstawia się aron ha-kodesz – ołtarz; jest on w formie wysokiej „parawanowej” ściany z dwoma bocznymi przejściami. Środkowe, najwyższe, z drzwiami i wnękę na Tory, nakrywa duża złocona kopuła. To oryginalne kompozycyjne rozwiązanie, wykazuje silne powiązanie z ołtarzami cerkiewnymi i wątkami wywodzącymi się z Świątyni Jerozolimskiej.
Synagoga ta nie została zniszczona przez Niemców podczas drugiej wojny światowej. Istnieją dwie wersje możliwych powodów zachowania budynku: pierwsza podaje, że Niemcy urządzili tam ujeżdżalnię dla koni, czemu sprzyjała duża pięcionawowa przestrzeń, natomiast druga wersja mówi, iż Niemcy chcieli pokazać, że są narodem kulturalnym i szanują zabytki. Pomimo to w Polsce i na terenie Niemiec, wiele synagog zniszczono doszczętnie, przez spalenie, lub wysadzenie w powietrze.
Temat Synagog Postępowych jest niezmiernie ciekawy dla historyka sztuki, ale także dla historyka kultury. Haskala wprowadziła nowe treści w zakresie dydaktyki, nowej metody nauczania, w zakładach i szkołach, zarówno dla chłopców i dziewcząt, co było przedsięwzięciem rewolucyjnym w stosunku do wychowania żydowskich dziewcząt. Nowi postępowi Żydzi musieli nauczyć się żyć według zasad obowiązujących wśród mieszkańców krajów, w których zamieszkiwali, musieli także ubierać się po „europejsku”. Naturalnie te niemal rewolucyjne lansowane zmiany przez inteligencję i bogatą część Żydostwa tzw. Żydów postępowych – maskilim (1. p. maskil), a niezgodne z przepisami zawartymi w Talmudzie, były powodem gwałtownych tarć w gettach. Wystarczy, że gdy w I połowie XIX wieku w większych miastach Europy zaczęto rozbierać mury gett, nastąpił podział między tymi co przenosili się na nowe aryjskie tereny, a tymi co pozostawali w starej dzielnicy. W Krakowie sytuacja była taka sama, bo ulica Miodowa była dla Żydów krakowskich granicą do „nowego świata”.
Wielką zdobyczą Haskali, jak już wspomniano był rozwój malarstwa. W Polsce zaczyna się dopiero on w II połowie XIX wieku. Nie sposób omówić w tym krótkim referacie to przełomowe zjawisko, czy wymienić nazwiska malarzy, ale za największe osiągnięcie w dziedzinie malarstwa żydowskiego uważa się rozwój portretu. Był on symbolem wyzwolenia i aspiracji postępowych warstw żydowskich. Przykładem mogą być: portrety malowane przez młodego żydowskiego malarza Maurycego Gottlieba, ucznia Jana Matejki, czy autoportret artysty Żyd wielki tułacz w Galerii w Sukiennicach w Krakowie.
Pojęcie rzeźbiarza czy rzeźby żydowskiej łączyło się w poprzednich epokach ze snycerstwem. Snycerze wykonywali z drewna i pokrywali gęstą dekoracją wspaniałe ołtarze, bimy, obramienia okienne, drzwi szczególnie w bóżnicach drewnianych. Inny rodzaj rzeźby, to rzeźba sepulkralna, na macewach cmentarnych. Nie można jej jednak zaliczyć do wybitnych osiągnięć, jeżeli chodzi o dekorację rzeźbiarską z końca XIX wieku, dopiero w wieku XX (do 1939 roku) na cmentarzach żydowskich zaczęło stawiać okazałe pomniki z postaciami ludzkimi, sygnowane przez współcześnie działających, wybitnych rzeźbiarzy. Dopiero w XIX wieku wykształcił się wśród bogatego Żydostwa – warstwy postępowej, typ nagrobka ohel. Ohel w budowie przypominał kaplice grobowe na cmentarzach chrześcijańskich. Zachowały się niezwykle okazałe ohele na cmentarzach w Łodzi, Warszawie, we Wrocławiu czy Bielsku.
Rzeźba jako samodzielna przestrzennie ukształtowana forma, wydobyta z drewna lub kamienia, czy jako odlew gipsowy w brązie, została podjęta przez artystów żydowskich w trzeciej tercji XIX wieku. Większość przykładów jest znana tylko z fotografii, ale wykazuje dużo artystycznego, swoistego wyrazu piękna. Wybitną postacią pośród żydowskich artystów był Henryk Glicenstein, urodzony w 1870 roku. W Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie zachowała się jedna z jego najlepszych prac pt. Mesjasz. Cechuje ją doskonałe opanowanie materiału i formy, duża siła wyrazu i ekspresji. Z całej postaci siedzącego Mesjasza emanuje ogromna siła, która silnie oddziaływuje na oglądającego rzeźbę. Postać Mesjasza porównywana jest z polichromią, czy rzeźbami Michała Anioła, czy nawet witrażami Stanisława Wyspiańskiego w kościele Franciszkanów w Krakowie.
Kulturę każdego narodu poznajemy poprzez jego święta, obrzędy, tradycje, towarzyszące im śpiewy, tańce, a także malarstwo, wyroby kultowe, przedmioty codziennego użytku. Żydzi w czasie roku kalendarzowego obchodzą dużo świąt i półświąt. Omawiane są one w dwóch grupach: święta biblijne, które swoje źródło mają w Pięcioksięgu i święta historyczne związane z wydarzeniami historycznymi. Jednak świętem najważniejszym, wywodzącym się jeszcze z Biblii bo nakazanym przez PANA jest Szabat. Rozpoczyna się od zachodu słońca w piątek – kiduszem, trwa do zachodu słońca w sobotę i kończy się obrzędem i modlitwą Hawdala.
Jak wcześniej wspomniano, w kulturze i w obrzędach czczonych przez Żydów świąt, używano wiele różnego rodzaju naczyń i przedmiotów. Zachowane w polskich i zagranicznych muzeach judaika, poza skromnymi, wykazują niezwykle piękne, często wręcz kunsztownie wykonane naczynia srebrne; puchary, świeczniki, lichtarze, naczynia na etrog, oprawy na Megilla Ester, rimonim, korony, tasy, jady, lampki chanukowe, menory czy świeczniki chanukowe, torebki na mace i piękne – naczynia na wonności, używane w czasie Szabatu. Zasadniczo dawano im kształt ozdobnych wieżyczek, ale z czasem, w epoce renesansu i w XIX wieku, formy owoców, kwiatów, szkatułek, łodzi, czy maleńkiej lokomotywy. Balsaminki te wręcz urzekają pięknem i finezją kształtów.
Referat ten jest właściwie sygnałem, co można w sztuce żydowskiej zobaczyć i czego można się nauczyć. A nauczyć się można wiele, analizując (chociażby jak powyżej to uczyniono) budowę Świątyni Salomona, konstrukcję bóżnic, czy Synagog Postępowych a także naczynia, przedmioty synagogalne i obrzędowe.
Na koniec należy wyjaśnić, że menora – najsłynniejszy typ świecznika żydowskiego jest przedmiotem bardzo czczonym przez Żydów. Świadczy o tym fakt, że gdy, 14 maja 1948 roku proklamowano państwo Izrael, to właśnie menora – siedmioramienny świecznik (a nie jak niektórzy twierdzą gwiazda Dawida) została obrana jako symbol państwa.
Dr Izabella Rejduch Samkowa
Bibliografia
Bałaban M., Zabytki historyczne Żydów w Polsce, [w:] Pisma Judaistyczne, t. I -II, Warszawa1929
Donimirski A., Jerozolima – z dziejów miast – szkice historyczne, Kraków 1996 Encyklopedia of Jewish History, Israel 1986
Jerozolima w kulturze europejskiej, Materiały z konferencji zorganizowanej w Instytucie Sztuki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie w dniach 14-17 maja 1996, [red.] Paszkiewicz P., Zadrożny T., Warszawa 1997
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce IV, Kazimierz i Stradom. Judaica: Bóżnice, budowle publiczne i cmentarze, Miasto Kraków cz. VI, [red:] Rejduch – Samkowa I., Samek J., Warszawa 1995
Łagiewski M., Macewy mówią, Wrocław – Warszawa – Kraków 1991
Piechotkowie M. i K., Bramy Nieba. Bóżnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1996
Rejduch – Samkowa I., Judaika polskie w zbiorach i muzeach kościelnych, Fołks Sztyme, nr 14,1983
Rejduch – Samkowa I., Krakowskie Templum – historia i geneza synagogi postępowej tzw.
zreformowanej, tekst w posiadaniu autorki Rejduch – Samkowa I., O bóżnicach w mieście żydowskim na Kazimierzu (1), Fołks Sztyme, nr 36,1984
Rejduch – Samkowa I., Polskie srebra synagogalne, tekst w posiadaniu autorki
Rejduch – Samkowa I., Problem tradycji i stylów w sztuce żydowskiej, Tradycja i innowacja, Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa 1981
Rejduch – Samkowa I., Sztuka żydowska w Polsce w XIX wieku – czasy emancypacji i asymilacji, Rok Kultury Żydowskiej, Kielce 1992
Rejduch – Samkowa I., Samek J., Historia sztuki żydowskiej w Krakowie dla pedagogów,
muzeologów i miłośników zabytków, tekst w posiadaniu autorów
Rejduch – Samkowa I., Samek J., Historia sztuki żydowskiej w Polsce dla pedagogów i
muzeologów, tekst w posiadaniu autorów
Sed – Rajna G., Orient et occident, Paris 1975
Żydzi i Judaizm we współczesnych badaniach polskich, [red:] Pilarczyk K, Kraków 1997
Summary
The sight of the old Jerusalem associates włth the keepsake after the Jesus Torment, Solomon’s Tempie and the monuments connected with Jewish culture.The first Tempie of Jerusalem was built by the king Solomon in 960 B.C. It was decorated later. The tempie was burnt in 70 A.D. Only the high stone wali stayed behind. Relics after „the Sanctuary” in Jewish temples were „aron – na kodesz” – niche with decorated wood or stone frame, which was decorated with „parochet” – reach decorated materiał. „Aron – na kodesz” was used to keep scrolls of holy Scripture.Jews attached themselves to candlesticks containing one or four candles or hanging candlesticks. Menorah was traditionaly made of gold for the Sanctuary by Becallel.In conclusion, one can say that the Jewish art can be an inexhaustible source of information and can teach about Jews and their culture.
(Artykuł ukazał się w Sztuka i pedagogika II. Krakowskie sesje naukowe, Kraków 1999.)
