Święto Pesach
Świętem Wiosennego Wyzwolenia – Święto Pesach, zwane też Świętem Przaśników (niekwaszonego chleba), w 2012 roku będzie trwać w dniach 7-14 kwietnia miesiąca nisan (marzec-kwiecień). Jest ono po Szabasie pierwszym świętem nakazanym w Biblii. Trwa w Izraelu siedem, a w Diasporze osiem dni:- „ Przez siedem dni będziecie pożywać chleb niekwaszony, pierwszego dnia obchodzić będziecie Święto i dnia siódmego obchodzić macie Święto, żadnego dzieła pracy nie będziecie wykonywać.” Obchodzone jest na pamiątkę ocalenia Izraelitów z niewoli egipskiej, skąd wyprowadził ich Mojżesz. Pesach dlatego nazywa się Świętem niekwaszonego chleba, że Żydzi tak szybko opuszczali Egipt, że nie zdążyli przygotować chleba na czekającą ich wędrówkę. W drodze z niekwaszonego ciasta piekli placki, stąd też tradycja spożywania macy w czasie Święta Paschy.
Święto Pesach kobiety żydowskie przygotowują niezwykle starannie. Spełniając obowiązek religijny dokładnie sprzątają całe mieszkanie, wszystkie zakamarki, tak aby nie pozostała żadna okruszyna czy pył. Według nauki rabinackiej w domu żydowskim nie może być wówczas kwasu. Przygotowuje się godnie z nakazami (koszernie) potrawy na ucztę pesachową. Nazywa się ją także sederową (hebr. porządek), bowiem przebiega ona według ustalonego od dawna porządku. Przy suto zastawionym stole zasiada cała rodzina, a najstarszy mężczyzna rodu ubrany w białą szatę, tzw. „pośmiertną”, w pozycji półleżącej na fotelu odczytuje Hagadę paschalną, która trwa do północy, a czasem i dłużej. Zawiera ona błogosławieństwo i długą opowieść o Mojżeszu, który uciemiężony lud Izraela wyprowadził z niewoli egipskiej do Ziemi Obiecanej. Na każdym stole wieczerzy sederowej znajdują się, nakazane przepisami, naczynia i potrawy. Centralne miejsce na stole zajmuje zawsze największy puchar wypełniony po brzegi winem, przeznaczony dla proroka Eliasza, który zapewnia zbawienie, a w tę noc odwiedza – według wierzeń Żydów – wszystkie domy i zostawia błogosławieństwo. Na stole muszą znajdować się trzy mace, które wkłada się do okrągłej, specjalnie wyhaftowanej torebki, lub do okrągłego metalowego pojemnika z przegródkami. Mace te symbolizują dawne warstwy społeczne u Żydów. W czasie uczty spożywa się symboliczne potrawy ze specjalnie do tego celu przeznaczonych naczyń, podzielonych na sześć części. Potrawy symbolizują ciężkie przeżycia Żydów w niewoli egipskiej. I tak dla przykładu kawałek zieleniny (natka pietruszki lub sałata) zmoczony w słonej wodzie przypomina łzy przelane w niewoli; chrzan – gorycz i udrękę; papka z utartego jabłka i bakalii kolorem ma przypominać dni, gdy przodkowie Żydów wyrabiali glinę na cegły, z których wznoszono budowle egipskie; pieczone jajko w skorupie miało oznaczać – jako symbol odradzającego się życia – obronę przed wyniszczeniem narodu żydowskiego w Egipcie.
Należało do zwyczaju, aby najmłodszy chłopiec w rodzinie zadawał czytającemu Hagadę cztery, przygotowane uprzednio pytania. Zgodnie z tradycją starsi chowali macę, a dzieci szukały jej, a po odnalezieniu dostawały nagrodę. Przystrajanie stołu na wieczerzę sederową zależało oczywiście od zamożności rodzin. Puchar przeznaczony dla proroka Eliasza był zawsze najpiękniejszy, wykonany często ze srebra, kryształu lub szkła i zawsze bogato zdobiony. Wyróżniał się zarówno rozmiarami, wyszukanym kształtem, jak i wysokością. Niestety w polskich zbiorach zachowało się niewiele takich pucharów. Najznakomitsze z nich to: szklany z 1. połowy XIX w., którego czarę zdobi ornament tzw. „sucharkowy” uzyskany przez zmatowienie szkła oraz drugi, wysoki z barwionego, rżniętego kryształu, pochodzący z XIX w., przechowywane w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie.
Torebka na macę była przeważnie prezentem dziewczyny dla jej narzeczonego. Wykonywano je z jasnego materiału – jedwabiu, atłasu, brokatu lub pluszu. Okrągłe, zdobione haftem o centralnej kompozycji, zachowały się także w nielicznych egzemplarzach w Polsce, przeważnie z okresu dwudziestolecia międzywojennego; w Muzeum Żydowskim w Pradze znajdują się wcześniejsze, bo z XVIII w.
W zamożnych rodzinach żydowskich w czasie uczty sederowej używano też dużych rozmiarów, okrągłych talerzy, zwanych sederowymi, których średnica dochodziła do 50 centymetrów. Najstarsze talerze tego rodzaju – to piękne, majolikowe talerze włoskie z XVI w. z barwnymi scenami rodzajowymi na szerokim otoku. Należą one do unikatów w zbiorach światowych (Praga, Budapeszt, Jerozolima).
Jak pamiętamy, druga połowa XIX w. to epoka eklektyzmu, w której z umiłowaniem wskrzeszano style minionych okresów. To samo zjawisko zauważamy w przedmiotach, naczyniach kultowych i obrzędowych, należących do kultury żydowskiej. Właśnie w tym okresie wykonywano we Włoszech barwne majolikowe misy sederowe, prawie identyczne z szesnastowiecznymi.
W Polsce fajansowe naczynia sederowe, takie jak: misy, pojemniki na mace z sześcioma płytkimi miseczkami na pokrywach, następnie talerze, kubki, dzbanki, małe talerzyki, a nawet proste w kształtach lampki chanukowe, produkowano w fabryce w Lubyczy Królewskiej, założonej ok. 1840 roku, której kolejnymi właścicielami byli Żydzi. Duży zespół tych oryginalnych żydowskich wyrobów znajdował się w zbiorach lwowskiego kolekcjonera, Maksymiliana Goldsteina. Najcenniejsze zabytki zostały zrabowane przez hitlerowców, część z nich ocalała, m.in. fajanse z Lubyczy Królewskiej, które znajdują się we Lwowie. Obecnie do rzadko spotykanych zabytków należą metalowe talerze na ucztę sederową. Jednym z ciekawszych przykładów jest duży talerz sederowy pokryty rytym ornamentem, z sześcioma zaznaczonymi w polu środkowym miejscami na symboliczne potrawy; przechowywany w zbiorach Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie. Stoły w czasie uczty pesachowej oświetlano często wieloramiennymi świecznikami. Nie wykształciły się jednak żadne specjalne typy świeczników, charakterystycznych wyłącznie dla tego święta.
SPIS ILUSTRACJI (zdjęcia prezentowane w zakładce „galeria”)
- 1. Srebrne naczynie na macę, XVIII w.
- 2. Torebka na macę, haftowana, koniec XIX w.
- 3. Fajansowe naczynie sederowe z pojemnikami na mace i miseczkami na rytualne, paschalne potrawy, Potylicz, Polska, 1904 r.
- 4. Puchar proroka Eliasza, 1855 r., zbiory Gieldzińskiego.
- 5. Srebrne naczynie na macę.
- 6. Naczynie ceramiczne na symboliczne potrawy sederowe, Polska, przed 1939 r.
- 7. Uczta sederowa.
- 8. Puchar proroka Eliasza, najstarszy zachowany w Polsce, poł. XVII w.
- 9. Klamra do pasa dla najstarszego mężczyzny z rodu, XVIII/XIX w.
- 10.Świecznik na stół sederowy.
- 11.Świecznik na stół sederowy.
Dr Izabella Rejduch-Samkowa
