Zachęciło to do badań. Autorka tego artykułu prowadzi od 15 lat – zachwycona pięknem i oryginalnością sreber Żydów w Polsce – badania nad tą dziedziną sztuki.
Pora więc, aby czytelnikom przybliżyć sylwetki wykonawców sreber żydowskich, a może doprowadzi nas to kiedyś w przyszłości do wydania słownika artystów żydowskich i wykonujących judaika w Polsce.
Jako pierwszą, ze znanych nam postaci, pragniemy przedstawić sylwetkę wybitnego złotnika Jana Pogorzelskiego. Mistrz Jan działał w drugiej połowie XIX w. kiedy złotnictwo warszawskie znajdowało się w rozkwicie. Okres ten datujemy jeszcze od końca w. XVII, od czasów klasycyzmu. Wcześniej, w średniowieczu, w złotnictwie polskim przodował Kraków, zaś w wieku XVII przodował Gdańsk. Miało to związek z wydarzeniami historycznymi, z niezmiernie ważnym posunięciem króla Zygmunta III Wazy, który przeniósł stolicę Polski z Krakowa do Warszawy. Fakt ten dał początek wielu istotnym i brzemiennym w skutki na przestrzeni następnych stuleci konsekwencjom. A potem przyszły zabory i Kraków celowo był niszczony ekonomicznie i kulturalnie przez Austriaków. Stolicą Galicji został mianowany Lwów. Ostre przepisy dla rzemieślników i podatki spowodowały, że Kraków, tak bogaty i twórczy ośrodek, dopiero po roku 1868 zaczął się powoli dźwigać z upadku. W Warszawie sytuacja rzemieślników była znacznie korzystniejsza. Otwarte drogi handlowe na wschód i zachód, nowe rynki zbytu w głębi Rosji, stworzyły dogodne warunki prosperity dla ich wyrobów złotniczych.
O złotniku Pogorzelskim zachowało się szereg danych archiwalnych, wiele odczytać można z samych dzieł tej wytwórni licznie zachowanych. Łączył on, jak to ówcześnie bywało – zawód złotnika z kupiectwem. Działał już przed 1851 r., a w 1854 wymieniony został jako mistrz. Z kolei z 1869 akta wymieniają go jako złotnika, członka cechu, zaś w 1888 r. jako kupca, członka II gildii, to jest organizacji kupieckiej. Wiadomo nawet gdzie mieszkał i posiadał „fabrykę” z magazynem gotowych wyrobów ze srebra; znajdowała się przy ul. Bielańskiej nr 17 (nr hipoteczny 597). Miał współpracowników: w 1888 r. współwłaścicielem wytwórni był Władysław Strengiel. Jak informują sygnatury na srebrach, mistrz Jan współpracował także z firmą Wertheim i Segal (ul. Nalewki 14). Wyroby z sygnaturą Pogorzelskiego spotykamy także w pierwszym dwudziestoleciu XX w., co wskazuje, że firma ta była czynna do około 1920 roku.
Warto znać sygnatury złotnika, na wypadek gdybyśmy spotkali jego wyroby. Otóż znaczył on wykonywane w swojej wytwórni przedmioty, podłużną, bardzo czytelną cechą z nazwiskiem POGORZELSKI, oraz puncą (znak złotniczy) z głową jelenia w owalu. Prace Pogorzelskiego dotychczas zidentyfikowane zostały w Muzeum Historycznym m. Krakowa, Muzeum Historycznym miasta st. Warszawy, Muzeum Narodowym w Warszawie, Muzeum w Chrzanowie, Muzeum Rzemiosła Artystycznego Budapeszcie, Muzeum Sztuki Złotniczej, Oddział Muzeum Kazimierza Dolnego oraz w zbiorach prywatnych; pojawiają się też w handlu antykwarycznym. W sumie znamy już kilkadziesiąt prac mistrza, a liczba ta stale wzrasta. Są to naczynia i przybory stołowe – cukiernice, czajniki do kawy, konfeliery, solniczki, kandelabry, lichtarze, jak i niekiedy bardzo ozdobne kultowe przedmioty żydowskie. Jako ciekawostkę, można wymienić fakt, że przy niektórych wyrobach złotniczych, włączał Pogorzelski wzorem dawnych mistrzów stare numizmaty.
Z judaików sygnowanych przez Pogorzelskiego znamy przede wszystkim lampki chanukowe, a obok nich balsaminki, i należące do rzadkości srebrne futerały na tefilin. Przyjrzyjmy się lampkom chanukowym powstałym w tym warsztacie, a znajdującym się w zbiorach krakowskich i warszawskich. Chociaż początkowo Pogorzelski działał jeszcze w duchu późnego klasycyzmu, najczęściej jego prace nawiązują w dekoracji do baroku i rokoka. Oczywiście złotnik dobrze znał zdobnicze motywy żydowskie. Na jego wyrobach odnajdujemy antytetycznie ustawione lwy, ptaki, korony, a także miniatury Aron ha-kodesz. Lampki chanukowe z wytwórni J. Pogorzelskiego łatwo rozpoznać, chociaż każda jest inna, bowiem cechują je urozmaicone kształty naczyń na oliwę, bardzo wytworne w formie – bogata, bujna, niefrasobliwa w charakterze dekoracja, którą złotnik zdobi tylne ścianki lampek. Mamy tam i kanelowane kolumny z kwiatowymi wazonami i motywy roślinne i ornamenty rokokowe, połączone z symbolicznymi przedstawieniami. Wszystko połączone jest w oryginalną całość.
Rzeczą ważną dla badacza sztuki żydowskiej jest obserwacja, że złotnik stosował np. w futerale na tefilin z r. 1868 (Muzeum Narodowe w Warszawie) tak ulubiony przez żydowskich złotników i odbiorców, filigran z użyciem złocenia. Lampki chanukowe Pogorzelskiego, co warto podkreślić, są tak oryginalne, że można je zaliczyć do „polskich typów judaików”.
To samo można powiedzieć o balsaminkach wykonanych w wytwórni J. Pogorzelskiego. Zatrzymajmy się przy naczyniu na wonności w zbiorach Muzeum w Chrzanowie. Posiada ono, na podstawie charakterystyczny „kołnierz” z motywów roślinnych, zaś sam zbiorniczek na wonności, ma typowy dla wyrobów warszawskich z tego czasu, kształt czworobocznej kostki o wklęsłych ściankach. Występują to naturalnie motywy zwierzęce – ptaki i ryta dekoracja roślinna i geometryczna.
Był więc Pogorzelski złotnikiem wybitnym. Jego fabryka produkowała dużo, zaś judaika stanowią wśród wyrobów tych najbardziej zdobioną grupę, godną odnotowania, w dziejach złotnictwa żydowskiego w Polsce. Nie dziwi więc wyróżnienie wytwórni Pogorzelskiego spośród innych złotników warszawskich, wykonujących judaika, takich jak Arłam Chaim, A. Icek i Szekman, Antoni Zielenkiewicz, Antoni Riedel, W. Wexszlak, R. Hersz Szyldberg, Antoni Reiner, Aron Lewek Oksenberg, M. Sztern, Wigdor Reiner, M. Harłap, Karol Ostrochulski, bracia Erlich i inni.
Najwybitniejszym z nich, których wyroby są prawdziwą ozdobą polskich i obcych zbiorów, poświęcimy kolejne artykuły, apelując równocześnie do Czytelników o informacje o nieznanych, zapomnianych srebrach żydowskich.
Dr Izabella Rejduch-Samkowa
Bibliografia:
Judaika w zbiorach Muzeum Historycznego m. Krakowa, opr. E. Duda, Kraków 1985
H. Lileyko, Srebra warszawskie, Warszawa 1979
I. Rejduch-Samkowa, Polskie srebra synagogalne (maszynopis)
taż sama, Pogorzelski Jan, złotnik warszawski, [w:] Polski Słownik Biograficzny
M. Gradowski, Pierwsza wystawa w Muzeum Sztuki Złotniczej. Katalog, Kazimierz Dolny 1979
(Artykuł wydrukowany w: Fołks-Sztyme, nr 18, 1987 r.)
