Łańcucka chanuka

Jak podają przekazy muzealne podarowali go łańcuccy Żydzi ówczesnemu ordynatowi Romanowi Potockiemu (1851-1915) jeszcze przed I wojną światową[1]. Jest to istotnie klasyczny świecznik bóżniczy – menora chanukowa – ustawiana w synagogach zawsze po prawej stronie Aron ha-kodesz[2].

Łańcucka chanuka wykonana została z brązu i ma znaczne rozmiary: wysokość – 187 cm, rozpiętość nóżek 67 cm, średnica podstawy 30 cm, rozpiętość ramion skrajana – 104 cm, wewnętrzna – 55 cm. Trzon świecznika o formach kandelabrowych, osadzony na kolistej, puklowanej podstawie wspartej na trzech nóżkach, w kształcie stojących, przestylizowanych lwów. W dolnej części trzony na dwóch poziomach umieszczono charakterystyczne ozdoby roślinne, składające się z rozetek na wygiętych gałązkach, z długimi pręcikami i listkami. W górnej partii trzonu, na ośmiu zaczepach, po cztery z każdej strony, osadzono ćwierćkoliste ramiona, o długości proporcjonalnie zmniejszającej się ku górze, tak, że profitki znalazły się na jednym poziomie, co zamknęło tę partię świecznika w formie półkola. Trzon zwieńczyła ażurowa ozdoba w kształcie okrągłego koszyczka oraz nad nią – orzeł z rozwartymi skrzydłami; wzdłuż ramion chanuki rozetki, na przemian z płaskimi kielichami lilii. Od przodu, na wysokości drugiego ramienia osadzono „szames”, dziewiąte ramię półkoliste, ukształtowane analogicznie jak boczne. Wszystkie (w sumie dziewięć) ramiona świecznika, zakończone płaskimi kolistymi profitkami z lichtarzykami do osadzenia świec.

Należy zaznaczyć, że w zamkowej sieni świecznik został ustawiony na specjalnie zakomponowanym postumencie, na tle białej ściany filara, co stworzyło korzystne warunki percepcji tej niezwykle charakterystycznej w kompozycji chanuki.

Wydaje się konieczne, zanim przejdziemy do szerszego omówienia genezy świecznika chanukowego – wyjaśnić nazwę Święta Chanuki i związanego z nim obrzędu.

Obchodzone w kulcie żydowskim święto Chanuki należy do tych, które w znacznej części obchodzono w domach[1]. Święto Chanuka – Święto Poświęcenia, czczą Żydzi przez 8 dni, począwszy od 25 Kislew (listopad) do 3 Tebeth (grudzień)[2]. Każdego dnia palą lampkę chanukową, lub świecznik chanukowy. Szkoły talmudyczne różnie nakazywały palić światła – zaczynając od ośmiu płomieni, stopniowo wygaszając, aż do jednego, lub odwrotnie – jak to czynili Żydzi aszkenazyjscy, także polscy[3]. Zaczynając palić od jednego płomienia, dodawali każdego następnego dnia jeden – aż do ostatniego, kiedy palono wszystkie osiem płomieni[4]. Wspomniany wyżej szames jest dodatkiem do świecznika, czy lampki chanukowej, nie wliczanym do symbolicznych ośmiu źródeł światła.

Święto Chanuka zostało ustanowione przez Jehudę Machabeusza, jego braci i starszych gminy Izraela, w 165 r. p.n.e. na pamiątkę oczyszczenia świątyni po zajęciu jej przez Antiocha IV Epifanes[5]. Zaś obrzęd palenia światła związany jest z legendą która mówi, że Żydzi (Chasmoneje) znaleźli jeden dzbanuszek oliwy z nietkniętą pieczęcią arcykapłana, którego zawartość mogła wystarczyć na palenie zaledwie na jeden dzień, lecz za sprawą cudu wystarczyło jej na osiem dni[6].

W sztuce żydowskiej ważną i decydującą rolę, tak jak i w każdej dziedzinie życia, odgrywały przepisy Talmudu[7]. Ale dla ludu trwającego w diasporze[8], niezwykłe znaczenie dla zachowania „związku z Synajem” miała też tradycja[9], pieczołowicie przekazywana z pokolenia na pokolenie oraz symboliczne przedstawienia.

Chcąc zrozumieć treść i formę tego okazałego świecznika, należy cofnąć się – sięgnąć do źródeł – do najdawniejszych wyobrażeń plastycznych świecznika żydowskiego. Gdyż chanuka, jak wykażą dalsze rozważania, była ściśle powiązana formalnie i kompozycyjnie z najstarszym świecznikiem żydowskim „menorah”. Naśladowała go w charakterystycznym układzie ramion i ich dekoracji, choć zawierała i unaoczniała inną symbolikę, choć była świecznikiem, na którym palono świece, a nie knoty, zasilane oliwą, jak na menorze.

„Menorah” (menora) był najstarszym typem świecznika żydowskiego, którego kształt wywodził się ze znanego z opisu w Starym Testamencie, siedmioramiennego świecznika wykutego z jednej bryły złota[10]. Świecznik ten miał wykonać Becaleel syn Uriego syna Hurowego z pokolenia Judy, wezwany przez Pana …obdarzony duchem bożym, mądrością y rozumieniem y umiejętnością w każdym rzemiośle, ku wymyśleniu co iedno może bydź wyrobione ze złota, y z śrebra, y miedzi, marmuru, y kamienia drogiego, y z rozliczności drzew (Exodus c. XXXI v. 1-5).

Można więc, na podstawie tekstu Starego Testamentu przyjąć, że Becaleel powołany imiennie przez Pana, był wykonawcą złotej menory przeznaczonej do Przybytku mojżeszowego, która wraz z Arką Przymierza, została następnie umieszczona w Świątyni Jerozolimskiej, gdzie paliła się nieprzerwanie.

Menora uważana była za symbol narodu wybranego, który miał przez Jahwe świecić światłem znajomości Boga i promieniować wśród ciemności pogaństwa. Na przestrzeni wieków stała się dla Żydów symbolem utraconej jedności[11].

Powstały pewne różnice w tłumaczeniu genezy kształtu siedmioramiennego świecznika żydowskiego[12] i kandelabrów na siedem świec w kościołach chrześcijańskich, do których już w pierwszych wiekach naszej ery, przeniknął ten typ świecznika[13]. Forma menory wiązana była z wierzeniami ludów zamieszkujących na Bliskim Wschodzie (Babilonia), gdzie Drzewo Życia – oliwka, uważane było za obraz świata – Kosmos. Drzewo charakteryzowało się symetrycznie rozłożonymi konarami. Na bujnie rozwiniętym jego wierzchołku miał mieć swoje gniazdo Ptak Ognisty – symbol Słońca. Konary i wierzchołek Drzewa oznaczały też siedem planet – siedem świateł, a w religii żydowskiej siedem oczu Jahwe[14].

W Księdze Wyjścia zamieszczono wskazania, jak miał być wykonany świecznik do Przybytku. Uczynisz też lichtarz ukowany ze złota naczystszego, słupiec jego i pióra, czaszki i gałki, i lilie z niego pochodzące. Sześć piór wynijdzie z boków, trzy z boku jednego, a trzy z boku drugiego. Trzy czaszki jakoby na kształt orzecha na każdym piórze, i gałka wespół i lilia, to będzie robota sześci piór, które mają wywiedzione być ze słupca, ale na samym lichtarzu będą cztery czaszki na kształt orzecha, gałki też u każdej i lilia.

Gałki pod dwiema piórami na trzech miejscach, których współ sześć będzie wychodzących z słupca jednego.

A tak i gałki i pióra z niego będą wszystkie ukowane ze złota naczystszego.

Czynisz też siedem lamp, a postawisz je na lichtarzu aby świeciły na przeciwko.

Nożyczki też i w czym ustrzyki będą gaszone, niech będą ze złota naczystszego.

Wszystka waga lichtarza ze wszystkim naczyniem jego, będzie miała talent złota naczystszego[15].

W symbolice żydowskiej, olej z oliwek odgrywał znaczną rolę, co wiązało się z wizją Zacharisza; miał on ujrzeć po bokach menory drzewka oliwne, które dawały świecznikowi swoją oliwę (początkowo w świecznikach palono oliwę, z czasem wprowadzono świece). Była więc oliwa najważniejszym czynnikiem (podstawą) światła i życia; to oczywista przenośnia, których nie brak w sztuce żydowskiej. W konkluzji menorę określano mianem Drzewa Życia (Lebensbaum), ale także stanowiła symbol wiecznego światła[16].

Konstrukcja menory była w zasadzie prosta: sześć ćwierćkoliście ukształtowanych ramion połączonych symetrycznie z trzonem; dochodziły one do tej samej wysokości co i trzon. Ramiona świecznika zdobiły charakterystyczne guzy, elementy zbliżone do kielichów kwiatowych oraz kwiaty. Na zakończeniu siedmiu w sumie ramion, znajdowały się owalne naczyńka na oliwę. Trzon menory skromnie uformowany, łączył się z podstawą w formie trójnogu; nóżki niekiedy zakończone były kopytkami.

Kształt menory, a szczególnie proporcje ramion świecznika uległy pewnej przemianie jeszcze w czasach antyku, ale już po zburzeniu w 70 roku p.n.e. Świątyni Salomona. Dowodów dostarczają przede wszystkim wykopaliska archeologiczne, prowadzone w XX w. na terenach objętych przez kulturę babilońską, rzymską czy bizantyńską, na terenach zamieszkiwanych przez Izraelitów.

Na Łuku Triumfalnym Tytusa w Rzymie, wśród przedmiotów zrabowanych ze Świątyni Jerozolimskiej, wyrzeźbiono także menorę, o skromnie ukształtowanych ramionach i dwustopniowej podstawie.

Wczesne przedstawienia żydowskie świecznika znaleziono na ceramicznych płytkach posadzkowych, w mozaikach, malarstwie katakumbowym, stelach grobowych, czy w dekoracji naczyń brązowych – np. lampka oliwna z uchwytem w formie menory[17].

Wspomniane świeczniki miały niejednolitą konstrukcję. Niewątpliwie, różnice te były wynikiem wpływów kultur krajów, w których zamieszkiwali Żydzi. Wspólną, powtarzającą się prawie we wszystkich menorach cechą, była podwyższona stopa w formie trójnogu, zaś ramiona świecznika osiągały znaczną wysokość. W górnych partiach zdobiono je kielichami kwiatów, czy guzami.

I właśnie ta – rzec by można – druga forma menory przejęta została przez średniowiecze i przetrwała przez epokę Odrodzenia. Przykłady jej zachowały się w malarstwie miniaturowym, którym zdobiono średniowieczne rękopisy[18]. W Bibliach umieszczano starannie wykonane, barwne miniatury, przedstawiające przedmioty kultowe ze Świątyni Salomona: Arkę Przymierza, menorę, stoły pokładne na chleby, Tablice Dekalogu, szofar i przedmioty pomocne[19].

Z końca XV w. sprzed roku 1493 pochodzi schematyczny rysunek menory wraz z opisem, znajdującym się w Kronice Świata Schedla. Układ ramion świecznika przypomina raczej miękko wyrastające konary z pnia drzewa i odbiega znacznie od wcześniejszych wzorów. Brak siedmioramiennych świeczników żydowskich z tego okresu, stanowi znaczną lukę w badaniach[20].

W dekoracji plastycznej zdobiącej renesansowe drzwi Aron ha-kodesz w bóżnicy Wysokiej w Krakowie, wraz z innymi przedmiotami z Przybytku, wyobrażona była wysmukła w proporcjach menora[21]. W ukształtowaniu i wysokości ramion, ich dekoracji, jak i potraktowaniu podstawy, nawiązywała ona do typu menory średniowiecznej. Wyobrażenie menory w epoce baroku występowało w wielu dziedzinach sztuki żydowskiej, jako jedno z podstawowych przedstawień symbolicznych: w polichromiach, snycerce, często jako motyw haftu na parochetach, lambrekinach (kaporet), sukienkach na Torę, misrachach[22], a przede wszystkim w wyrobach złotniczych.

Dopiero w 2. poł. XIX w. odżyła forma świecznika Mojżeszowego, zgodna z wyobrażeniem z łuku Tytusa w Rzymie. Zaczęto wtedy wykonywać duże mosiężne, a także i małe menory, naśladujące kształt świecznika jerozolimskiego.

Jak dotychczas, nie wyjaśniono ostatecznie kiedy wykształciła się konstrukcja ośmioramiennego z szamesem świecznika chanukowego. Cecil Roth, znany badacz sztuki żydowskiej, czynny po II wojnie światowej (zm. 1977) wywodził świecznik chanukowy z kultu domowego, to znaczy od lampki chanukowej, którą palono w domach w czasie Święta Chanuki[23]. Chanuki synagogalne, wykonywane w znacznie zmniejszonych rozmiarach, przejęte zostały do obrzędu domowego[24].

Jest rzeczą dosyć znamienną, że przechowywane w muzeach zagranicznych najwcześniejsze chanuki pochodzą dopiero z XVII w. Nasuwa się więc pytanie, czy menory chanukowe z epoki średniowiecza i renesansu zaginęły, tak jak wiele przedmiotów kultowych[25], czy też dopiero w XVII wieku wykształciła się forma bóżniczego świecznika chanukowego? Wykonywano je o bardzo zróżnicowanej wysokości od 40 cm do 3 m.

Świeczniki tak ogromnych rozmiarów znane były w kościołach chrześcijańskich już w epoce średniowiecza. Nie można więc wykluczyć, iż tak jak w srebrnych naczyniach kultowych czy obrzędowych (korony na Torę, rimmonim, balsaminki) wzorowano się na argentaliach chrześcijańskich[26], tak kościelne świeczniki (siedmioramienne, symbolizujące siedem darów Ducha Świętego) mogły inspirować powstanie chanuki synagogalnej, przeznaczonej do palenia świec[27]. Naturalnie głęboko tkwiąca tradycja w narodzie żydowskim i w tym przypadku dała znać o sobie; osiem ramion chanuki naśladowało układ ramion menory, a zdobiły je elementy analogiczne jak na świeczniku jerozolimskim, do których dodano jeszcze rozetki. Trzony z reguły kandelabrowe łączyły się z okrągłą, często puklowaną, niekiedy kwadratową podstawą. Na szczycie trzonu umieszczano ozdobne zakończenia: kulę z ptakiem, czasem postać Judyty z głową Holofernesa, Tablice Dekalogu, czy gwiazdę Dawida. Najczęściej zakończenie stanowiła ażurowa galeryjka symbolizująca „gniazdo”, w którym umieszczano ptaka z rozwartymi skrzydłami. W świecznikach na terenie Rzeczypospolitej, Żydzi ustawiali tam orła polskiego, a w okresie zaborów dwugłowego cesarskiego[28].

Dla historyka sztuki, przy badaniu – analizowaniu dzieła rzemiosła artystycznego, istotnym jest poznanie jego funkcji, i miejsca, jakie ono zajmuje w kontekście społecznym i ustalonej przez tę społeczność hierarchii wartości. Następnie konieczną jest rekonstrukcja, w jakich okolicznościach dzieło to powstało. I tu należy żałować, iż Żydzi w swoich badaniach nad sztuką, nie uwzględnili czynników, które uwarunkowały powstanie tego oryginalnego typu świecznika. Niewątpliwie używano go w bóżnicach siłą tradycji, przez następne stulecia wykonywano także pewne uproszczone warianty, lecz bez zrozumienia funkcji.

Ukształtowana i to zapewne w epoce późnego baroku forma łańcuckiego świecznika, stanowi trafną i niezwykle logiczną kompozycję. Nie jest ona zjawiskiem odosobnionym w sztuce żydowskiej tego okresu, pozostającej pod wpływem nowych rozwiązań kompozycyjno-przestrzennych wystroju wnętrz w kościołach katolickich. Chodzi tu o niezwykle bogato rozbudowane barokowe ołtarze, których zarys planu, ilość kolumn, kilkukondygnacjowe baldachimy na rzucie owalnym, trony Eucharystyczne (symbolizujące „Dom Mądrości”, czy „Stolicę Mąsrości”), zestawienia Synagoga – Ecclesia, czy postacie Cherubinów oparte były na wzorach zaczerpniętych ze Starego Testamentu, które tak mocno odżyły już na przełomie XVI i XVII w. Ważną rolę w ukształtowaniu ikonografii i symboliki sztuki baroku odegrały prace zakonników, przede wszystkim flamandzkiego jezuity Corneliusa a Lapide[29], powstałe jako komentarz do Biblii, a w epoce baroku szeroko znane i wielokrotnie wydawane. Rozprawa dwu hiszpańskich jezuitów Hieronima Prado i Jana Baptysty Villalpand, wydana w Rzymie, zawierała rysunkową rekonstrukcję wyglądu świątyni Salomona, opartą na wizji Ezechiela[30]. Szczególnie plansza przedstawiająca wnętrze Sanctae Sanctorum, była źródłem dla wielu nowych rozwiązań w sztuce baroku. Rozwiązania te przyjęte zostały także w sztuce żydowskiej, w wyposażeniu bóżnic drewnianych, a również w synagogalnych wyrobach złotniczych[31].

Połączenie w kompozycji świecznika chanukowego i tematów starotestamentowych, było wyrazem tendencji światłego środowiska epoki. W krajach zachodnich już w XVII w. rozwinęła się wśród Żydów warstwa ludzi wykształconych, którzy – rzec by można – nie przestrzegali wszystkich nakazów zawartych w przepisach Talmudu. Cecil Roth określił ich mianem „Żydów dworskich”[32]. W Polsce po wielu zmaganiach już od XVII w. (rozwój ruchów mistycznych, sekciarskich, sabataizm), poprzez chasydyzm wieku XVIII (ruch ten ogarnął też ogromne rzesze biedoty), którego przeciwieństwem był postępowy ruch Haskala, następowały powoli zmiany. Nowy system myślowy powstały niewątpliwie pod wpływem Oświecenia, obejmował ośrodki bardziej zaawansowane gospodarczo i kulturalnie (Wielkopolska i Mazowsze)[33]. Dał wyraz szczególnie zasadniczym przemianom, jakie nastąpiły także w dziedzinie sztuki w XIX w. (architektura, malarstwo, rzeźba), wprowadził nowe rozwiązania konstrukcyjno-symboliczne w srebrach synagogalnych, na które dotychczas nie zwracano uwagi – mimo że koncepcje formy oparte były na naukowej interpretacji Biblii.

W dalszych rozważaniach nad łańcucką chanuką zarysowuje się kwestia dość istotna, wskazanie środowiska, w którym wykonywano te świeczniki. Dotychczas udało się ustalić zaledwie kilka podobnych rozwiązań: eksponowany na wielkiej wystawie judaistycznej w Recklinghausen w roku 1960, świecznik datowany na ok. 1800 (wys. 197 cm rozpiętość ramion 109 cm), kilka świeczników w Statni Zidovském Muzeum w Pradze oraz opublikowany w książce M. Narkissa (brak wymiarów)[34]. Ten typ świecznika nie występuje także w katalogach zbiorów zagranicznych. Trudno więc w obecnej sytuacji przy tak ogromnym zniszczeniu zabytków sztuki judaistycznej w czasie ostatniej wojny, podjąć szersze badania dla wskazania środowiska.

Należałoby tu wziąć pod uwagę, mające dobre tradycje w dziedzinie odlewnictwa środowisko lwowskie, nie wykluczając też Śląska, gdzie sztuka odlewnicza w czasach nowożytnych stała na wysokim poziomie. W Przedmiejskiej synagodze we Lwowie do czasu wybuchu II wojny światowej, znajdował się okazały świecznik chanukowy, i jak podaje Bałaban, został on odlany we Wrocławiu w 1775 r. Mógł on być pośrednim – ostatnim ogniwem przed ukształtowaniem się omawianego typu świecznika. Pośredni – jeżeli go porównamy do menory chanukowej z synagogi Nachmanowicza we Lwowie, fundowanej w 1689 r. przez dr Emanuela de Jona, nadwornego lekarza króla Jana Sobieskiego[35].

W konkluzji, chanuka łańcucka zostaje dalej bez rodowodu, ale nie zmniejsza to jej doskonałości formy i wyrazu.

 

SUMMARY

The article pays attention to unappreciated work of Jewish art-craft: Hanukah chandelier given to heir in tail Roman Potocki before the first war, by the Jews from Łańcut. The authoress describes artistic value of this baroque chandelier and also its history and provenance of this kind of art-craft.

 

 

SPIS ILUSTRACJI

1. Świecznik chanukowy w sieni pałacu Potockich w Łańcucie.
2. Rekonstrukcja Drzewa Życia, rysunek (repr. Sed-Rajna).
3. Fragment kopii płaskorzeźby z Łuku Tytusa w Rzymie, 81 r. n.e. (repr. Sed-Rajna).
4. Fragment dekoracji malarskiej katakumb Willi Torlonia, III-IV w. (repr. Sed-Rajna).
5. Fragment mozaiki z synagogi w Jerycho, VII w. (repr. Sed-Rajna).
6. Lampka oliwna, IV w. (repr. Sed-Rajna).
7. Perpignan, Biblia, 1299 r. (repr. Sed-Rajna).
8. Hiszpania, Biblia, XIV w. (repr. Sed-Rajna).
9. Lampka chanukowa, gotycka, Francja, XIV w. (repr. Synagoga).
10. Świecznik chanukowy z bóżnicy Nachmanowicza we Lwowie, Polska, 1689 r. (zaginiony) (repr. Bałaban, Zabytki historyczne Żydów we Lwowie).
11. Świecznik chanukowy, Polska, poł. XIX w., Żydowski Instytut Historyczny w Warszawie.
12. Świecznik chanukowy z bóżnicy w Pohrebyszczu (zaginiony) wykonał Żyd Boruch przed 1735 r. (repr. Bałaban, Kilka słów o dawniejszych bóżnicach drewnianych w Polsce).
13. Świecznik chanukowy, Polska, ok. 1800 r. (?) (repr. Synagoga).
14. Świecznik chanukowy, Frankfurt, 1710-1720 r., Jüdisches Museum Frankfurt am Main.

 

(Teka Konserwatorska. Polska południowo-wschodnia, Rzeszów 1985, s. 223-241)