Przedtem wyobraźnia i talenty malarskie Żydów realizowały się wyłącznie w zdobnictwie rękopisów, w polichromiach bóżnic, szczególnie drewnianych, ale niemal nigdy nie wyobrażano postaci ludzkiej. Zakaz zawarty w Dekalogu, a także w Misznie, zabraniał Żydom tworzenia dzieł figuralnych. Przestrzegany przez dziesiątki wieków, został inaczej zinterpretowany w XIX stuleciu pod wpływem idei żydowskiego oświecenia.
Ale w tych rozważaniach nie można pominąć zdumiewającego odkrycia w Dura Europos w Syrii z 1932 roku. Nieduży budynek synagogi z dobudowaną salą zebrań gminy, zostały zamurowane i włączone w obwarowania Dura Europos w 256 roku. W czasie prac odkrywczych znaleziono na jednej z cegieł datę 244-245, co pozwoliło dokładnie ustalić okres powstania synagogi. Ściany sali zebrań pokryte były polichromią o motywach Starego Testamentu: Wyjście Izraelitów z Egiptu, Przejście przez Morze Czerwone i Wejście do Ziemi Obiecanej, Mojżesz przy gorejącym krzaku, Samuel i Dawid, Wizja Ezechiela, Mordechaj i Estera.
Uważa się, że polichromia powstała pod wpływem sztuki partyjskiej (Królestwo Partów, obecnie Syria, do 226 r. n.e. stanowiło odłam sztuki perskiej). Zdumiewa doskonałe oddanie proporcji postaci, niemal o indywidualnych rysach twarzy, układ szat, szczegóły uzbrojenia stojących w szeregu wojowników, mocno zróżnicowana kolorystyka malowideł. Czy te sceny można uznać za „świadome przekroczenie zakazu talmudycznego”? – Obecnie malowidła znajdują się w Muzeum Narodowym w Damaszku.
Klasycznym przykładem przestrzegania zakazu Talmudu – malowania postaci ludzkiej – może być fragment dekoracji malarskiej bóżnicy w Łańcucie 1761 r. Przedstawiono tu umownie scenę z Raju, jak Ewa zakazany owoc podaje Adamowi.
W sztuce polskiej od średniowiecza wyobrażano Żydów w scenach staro- i nowotestamentowych albo w cyklach z życia świętych. Występowali również w wyobrażeniach symbolicznych i wówczas byli przedstawiani już nie jako postacie historyczne, lecz współczesne. Może najbardziej znane z nich to tańce śmierci, malowane w Polsce od XVII wieku, często kopiowane, w których śmierć zaprasza w tany – oprócz innych postaci, między innymi duchownych i szlachty – także Żydów we współczesnych strojach. Zasadniczo od XVIII wieku tematem malarstwa rodzajowego artystów polskich i w Polsce działających były często obyczaje i życie codzienne Żydów, ich portrety, a także widoki bóżnic i domów żydowskich. Malarzy pasjonowała odmienność strojów, typów i obyczajów żydowskich. Takie tematy podejmował Jan Piotr Norblin de la Gourdaine (1745-1830) w swych akwarelach, malując na przykład Koncert żydowski (1778), W karczmie (1790), Dwaj Żydzi z krakowiakiem (1795) czy Rodzina żydowska (po 1804) – wszystkie w Muzeum Narodowym w Krakowie. Za jeden z najwcześniejszych portretów żydowskich uchodzi Portret Chajki, Żydówki ze Żwańca pędzla Krzysztofa Radziwiłłowskiego (około 1781, Muzeum Narodowe w Warszawie).
Malarstwo portretowe gwałtownie rozwinęło się w drugiej połowie XIX wieku. Był to rezultat emancypacji postępowej warstwy żydowskiej w Polsce. Powstawały portrety, zwykle naturalnej wielkości, prezentujące wybitnych bankierów, handlowców, ludzi nauki, lekarzy itd., poza typem fizjonomicznym nie różniące się od współczesnych portretów innych osobistości. To już nie mieszkańcy getta, ale świadomi swojej nowej pozycji społecznej, wyemancypowani, wykształceni na kulturze europejskiej przedstawiciele inteligencji.
Tematykę żydowską podejmowali także polscy artyści uprawiający malarstwo historyczne i rodzajowe oraz portreciści, na przykład Wojciech Gerson (1831-1901), Aleksander Gierymski (1859-1901), Jan Kanty Hruzik (1809-1891) i Jan Matejko (1838-1893). Gerson namalował Przyjęcie Żydów do Polski (1874). Matejko jest autorem obrazu Przyjęcie Żydów R.P. 1086 (1889). Gierymski dwukrotnie przedstawił ceremonię taszlich podczas żydowskiego święta Nowego Roku w Polsce i taki temat ukazują oba obrazy znane pod tytułem Święto trąbek (1884, 1890) w Muzeum Narodowym w Warszawie i Krakowie. Hruzik jest autorem niewielkiego, niezmiernie nastrojowego obrazu Sądny Dzień w Starej Bóżnicy w Krakowie, który eksponowany jest w tejże bóżnicy.
Wybitną postacią wśród malarzy był Maurycy Gottlieb (1856-1879). Pochodził z ortodoksyjnej rodziny żydowskiej. Studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu i w Akademii monachijskiej. Był uczniem Jana Matejki, zafascynowanym jego malarstwem historycznym. W obrazach swych nawiązywał do tematyki starotestamentowej i postaci Chrystusa. Nie tracąc związków ze sztuką Matejki i prądami europejskimi, w pełni świadom był, jak byśmy to dziś powiedzieli, swojej tożsamości. Uprawiał też malarstwo portretowe. Sztukę tego artysty, który uważany jest za epigona romantyzmu, cechuje wielka głębia wyrazu i tragizmu. Spośród zachowanych obrazów Gottlieba wyróżnia się Ahaswer (1876), będący autoportretem artysty (Muzeum Narodowe w Krakowie). Inne jego obrazy znajdują się w zbiorach Muzeum Narodowego w Kielcach i Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, a także w muzeach Jerozolimy i Tel Awiwu.
Tematy rodzajowe z życia Żydów polskich, święta żydowskie, obrazy ukazujące studiujących Żydów, dysputy z zakonnikami czy początki edukacji (dzieci prowadzone przez mełameda do chederu) malowali w drugiej połowie XIX wieku i w pierwszych dziesięcioleciach następnego stulecia liczni znani artyści. Zachowały się też obrazy o tematyce żydowskiej tego tego okresu, które nie mają sygnatury. Wymienić tu można między innymi Tadeusza Popiela (1863-1913), Adolfa (Abrahama) Messera (1886-1931), Stanisława Dębickiego (1866-1924) i Antoniego Grabarza (1904-1965).
Większość tych obrazów stanowi bezcenne dokumenty dawnych obyczajów, ubiorów oraz typów Żydów polskich, nierzadko ukazanych na tle małomiasteczkowej zabudowy lub w warsztatach i domach rodzinnych. Takie wartości prezentuje na przykład obraz Zabawa w karczmie anonimowego artysty zapewne z drugiej połowy XIX wieku (Muzeum Historyczne m. Krakowa). W wieku XIX nadal głównymi zajęciami średniej warstwy żydowskiej były handel, rzemiosło, a także dzierżawienie karczem, gorzelni, młynów czy mleczarni dworskich na wsiach. Tylko pewien procent Żydów w dużych miastach polskich, przede wszystkim w Łodzi, Warszawie, Częstochowie, a także w Bielsku, stanowili w drugiej połowie XIX wieku bogaci przemysłowcy, którzy budowali pałace o niezwykle kosztownym wystroju, a przejmując obyczaje wyższych sfer, byli koneserami sztuki.
Natomiast bóżnice i domy żydowskie malowali najczęściej akwarelą malarze specjalizujący się w widokach miejskich. Kraków, Kazimierz i jego bóżnice oraz domy stojące przy ulicach, na których kwitł handel i toczyło się codzienne życie jego odwiecznych mieszkańców – Żydów, malował Stanisław Tondos (1854-1917). Znaczną liczbę prac Tondosa, do niedawna nie docenianych, posiada Muzeum Historyczne m. Krakowa, wiele jego akwarel o niepowtarzalnym nastroju znajduje się również w zbiorach prywatnych. Dawne domy żydowskie na Kazimierzu ukazywał też w swoich obrazach Zygmunt Wierciak, autor znany nie tylko z widoków krakowskiej architektury, lecz także z malarskiej rekonstrukcji dawnych murów Krakowa.
Jako wyróżniającego się malarza żydowskiego wymienić należy Szymona Buchbindera (1853-1908?), ucznia Gersona i Matejki. Malarz ten pozostawił obrazy rodzajowe i portrety, w tym wyróżniające się ekspresją malowidła o tematyce żydowskiej. Malarstwem portretowym, głównie portretami Żydów, zajmował się mistrz siły wyrazu Zygmunt Nadel (1854-1926). Nadel wystawiał swoje obrazy w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie. Malarzem i rysownikiem był Maurycy Trębacz (1861-1941), bardzo popularny artysta o dużym, jednak nierównym dorobku, który jest słabo zbadany. Malował obrazy rodzajowe, liczne portrety oraz pejzaże. Artur Markowicz (1872-1934), któremu poświęcono w ostatnich latach wystawę monograficzną i osobne opracowanie tworzył przede wszystkim tradycyjne sceny rodzajowe o tematyce żydowskiej i pejzaże, pastele, a także grafiki.
Spis ilustracji (zdjęcia prezentowane w zakładce „Galeria” w dziale MALARSTWO)
1) Jan Piotr Norblin (1745-1830), Rodzina żydowska, po 1804 r.
2) Malarz bernardyński, Taniec śmierci, lata 80 XVII w.
3) Jan Feliks Piwarski (1794-1859), Stary Szapsa z zapałkami, cynkografia, 1853 r., z teki „Kram malowniczy warszawski”
4) Maurycy Gottlieb (1856-1879), Chrystus nauczający w synagodze w Kafarnaum, 1878-1879 r.
5) Samuel Hirszenberg (1865-1908), Święto szabatu, 1894 r.
6) Marcin Gottlieb (1867-1936), Portret rabina, 1887 r.
7) Maurycy Gottlieb (1856-1879), Ahaswer
8) Wacław Koniuszko (1854-1900), Szabat na Kazimierzu w Krakowie, 1888 r.
9) Tadeusz Popiel (1862-1913), Simchat Tora (Radość Tory)
10) Jakub Weinles (1870-1938), W synagodze, Żydzi modlący się w Dzień Pojednania
11) Wilhelm Wachtel (1875-1942), Sobotnie świece, ok. 1910 r., litografia, z cyklu „Pożegnanie z Golusem”
12) Izydor Kaufmann (1853-1921), Święto szabatu – Żydówka odmawia błogosławieństwo nad światłem
13) Aleksander Gierymski, Obrzęd taszlich, 1890 r.
14) Jan Matejko (1838-1893), Przyjęcie Żydów R.P. 1096, 1889 r., z cyklu „Dzieje cywilizacji w Polsce”
15) Aleksander Lesser (1814-1884), Kazimierz i Esterka
16) Artur Markowicz (1872)-1934), Poświęcenie nowiu księżyca (Kidusz Lewana)
17) Piotr Michałowski (1800-1855), Żydzi, ok. 1845 r.
18) Stanisław Tondos (1854-1917), Żyd w stroju świątecznym, koniec XIX w.
18a) Stanisław Tandos, Żyd w stroju modlitewnym, koniec XIX w.
19) Maurycy Trębacz (1861-1940), Koncert Jankiela
20. Jan Kanty Hruzik (1809-1891), Sądny Dzień w Starej Bóżnicy na Kazimierzu w Krakowie, 1875 r.
21) Autor nieznany, Uczta sederowa, 2. poł. XIX w.
22) Antoni Grabarz, Kuśnierz, pocz. XX w.
23) Szymon Buchbinder (1853-1908?), Jubiler, 1880 r.
24) Adolf Behrman, Nosiwoda, pocz. XX w.
25) Autor nieznany, Zabawa w karczmie, 2. poł. XIX w.
26) Wincenty Smokowski (1797-1876), Wesele żydowskie, po 1858 r.
27) Józef Mintler, Po Pogromie, 1928 r.
28) Stanisław Tondos, Dawne miasto żydowskie na Kazimierzu, ul. Szeroka, widok na Starą Bóżnicę, na prawo domy przy ul. Józefa, 1876 r.
29) Dawna zabudowa na Kazimierzu, od lewej strony ściana bóżnicy Izaaka, rycina wg rys. Stanisława Tondosa, przed 1880 r.
30) Jan Matejko (1838-1893), Typy Żydów polskich
31) Henryk Aschenbrenner, Berek Joselewicz na koniu, 1861 r., litografia wg rys. Juliusza Kossaka
32) Maurycy Gottlieb (1856-1879), Pisarz Tory, ok. 1876 r. (Zdolny chłopiec od dziecka był przeznaczony do nauki pisania świętych tekstów Tory.)
33) Adolf Messer (1886-1931), Żydzi nad książkami bejt ha-midraszu, 1928 r.
34) Artur Markowicz (1872-1934), Talmudyści, 1922 r.
35) Władysław Leszczyński (1852-1916), Żyd modlący się nocą, 1887 r.
36) Szymon Buchbinder (1853-1908?), Modlący się Żyd
37) Stanisław Dębicki (1866-1924), Małamed prowadzi dzieci do chederu, po 1890 r. (Dzieci żydowskie od 5 roku życia musiały chodzić do szkoły)
38) A. Stein, Nad książką, XIX/XX w. (?)
39) Leon Lewkowicz, Małamed z uczniem, 1926 r.
40) Lazar Krestin, Nauka modlitwy porannej, 1904 r., heliograwiura
41) Adolf Messer (1886-1931), Swiwon – zabawa chanukowa
42) Ch. Burstin, Dysputa teologiczna, 1933 r.
43) Autor nieznany, Dysputa teologiczna
44) Portret rabina Bera Meiselsa, litografia, sygn. H.P.
45) Wilhelm Leopolski (1828-1892), Portret krakowskiego Żyda
46) Krzysztof Radziwiłłowski (czynny ok. 1781 r.), Portret Chajki, Żydówki ze Żwańca (Pierwszy, zachowany w Polsce, portret Żydówki)
47) Autor nieznany, Portret Żydówki z dzieckiem, ok. 1840 r.
48) Autorzy nieznani, Portrety kobiece, 2. poł. XIX w.
49) Autor nieznany, Portrety małżeństwa Feintuch-Szarskich, kupców krakowskich, 1. poł. XIX w.
50) Natan Altman (?-1929), Portret pani Braun, 1900 r. (Portretowana ma na głowie bindę haftowaną perłami – nakrycie głowy noszone przez bogate Żydówki, które jeszcze tradycyjnie krótko obcinały włosy.)
51) Ryszard Kramsztyk, Rodzina żydowska w getcie, 1943 r. (?)
52) Gela Seksztajn, Dziewczynka w getcie, 1943 r. (?)
53) Marel Oberländer, Nigdy więcej getta, 1943 r. (?)
54) Wilhelm Wachtel, Portret chłopca, 1916 r.
55) Jankiel Adler, Moi rodzice, przed 1939 r.
56) Leopold Gottlieb, Portret dr. Kupczyka, pocz. XX w.
57) Maurycy Trębacz, Portret starca, 2. poł. XIX w. (?)
58) Henryk Glicenstein (1870-1942), Mesjasz, odlew w brązie (Przedstawiony w pozycji siedzącej, w prawej ręce trzyma róg, na którym na zatrąbić gdy ogłosi koniec świata, postać Mesjasza ujęta w naturalnej wielkości, wybitne dzieło sztuki. Jedyna zachowana rzeźba żydowska, powstała przed II wojną światową.)
Dr Izabella Rejduch-Samkowa
(tekst opublikowany w: Dawna sztuka żydowska w Polsce, Kraków 2002)