Idąc za przyjętym w badaniach nad przedmiotami należącymi do kultury żydowskiej podziałem, wyróżniamy srebra używane w synagogach oraz w czasie świąt obchodzonych w domu. Na synagogalia składają się przede wszystkim ozdoby Tory (Klej kodesz): korony, rimmonim, tasy, jady, różnego rodzaju świeczniki – menory i chanuki, puchary, naczynia na etrog, tace do obrzezania, wreszcie zachowane w niewielkiej ilości przykłady oprawy na Megilla Ester (Zwój Estery). Megilla (hebr. – zwój) Ester (hebr. – gwiazda, imię pięknej Żydówki) zawiera pisane ręcznie na pergaminie dzieje Estery, siostrzenicy i wychowanki Mardocheusza, żony Ahaswerusa (Ahaswer hebr. – imię króla perskiego Kserksesa 485-465), długie dzieje narodu żydowskiego będącego w niewoli perskiej. Dzięki wpływom pięknej Estery król oddalił wyrok, przez co ocalił naród żydowski od zagłady przygotowanej przez Hamana. Tekst pisany był przeważnie w kolumnach, bogato zdobiony scenami figuralnymi, a także motywami roślinnymi, architektonicznymi i zwierzęcymi. Zwój przechowywany był zwykle w srebrnych ozdobnych futerałach w formie walca, z rączką u dołu, służącą do skręcania pergaminu. Dzieje Estery czytano w czasie święta Purim (Losów), które wraz ze świętem Chanuki (przypadającym w grudniu), należą do grupy świąt historyczno-świeckich. Purim określa się też mianem półświąt lub karnawałem żydowskim, przypada na miesiąc Adar-Kislew (luty-marzec). Ze świętem tym związanych jest wiele radosnych uroczystości i zwyczajów. Tekst Megilly czytany był śpiewnie, zarówno w bóżnicy, jak i w domach.
Zwoje Estery wykonywano na pergaminach różnej szerokości, od ok. dziesięciu do ok.pięćdziesięciu cm, stąd też i oprawy srebrne posiadały różne rozmiary. Zasadniczo miały one kształt walca, choć zdarzały się inne oryginalne rozwiązania, np. w formie ryby, co stanowiło nawiązanie do nazwy miesiąca Adar (luty); w oprawie po prawej stronie znajdował się pionowy otwór, przez który sukcesywnie, powoli w trakcie czytania wyciągano tekst, który czyta się od strony prawej do lewej, początek pasma tekstu ujęty był w ozdobny uchwyt. Drążek zwoju posiadał także ozdobne zakończenie. Oprawy te wykonywano przeważnie ze srebra, niekiedy złocono, a także kameryzowano. Przy ich wykonaniu Żydzi posługiwali się najczęściej ulubioną przez siebie techniką – filigranem. Powszechnie stosowano też trybowanie, a dla podniesienia walorów artystycznych grawerunek, a także niello oraz emalie. Oprawy na zwoje pokrywano dekoracją złożoną z motywów roślinnych, wstęg, ornamentów geometrycznych, a nawet – zwłaszcza w 2. połowie XIX w. – ozdabiano scenami figuralnymi, nawiązującymi do treści zwoju. Katalogi zagranicznych zbiorów i kolekcji publikują oprawy na Megillę pochodzące dopiero z XVII w. Kształty tych opraw i w następnych stuleciach nie uległy zasadniczym zmianom, zmieniły się jedynie motywy dekoracji czy technika ich wykonania. Jako najwcześniejsze przykłady posłużyć mogą futerały: włoskiej roboty z około 1600 r., w zbiorach M. Zagayskiego w Nowym Jorku, oraz, zapewne powstały na Węgrzech w XVII w., dekorowany emalią i kamieniami szlachetnymi, przechowywany w Musée Cluny w Paryżu (zbiory Straussa-Rothschilda).
Polskich opraw na Megilla Ester, w porównaniu do innych sreber żydowskich, zachowało się niewiele, a przechowywane są w muzeach. Wśród zachowanych obiektów wyróżnić można zasadniczo dwa rodzaje opraw: jedna grupa to futerały zdobione trybowaną lub laną dekoracją; drugi zaś, bardziej rozpowszechniony, stanowią oprawy pokryte piękną, ozdobną, miniaturową dekoracją przy użyciu filigranu. Przy obecnym stanie wiedzy najstarsza oprawa na Megilla Ester, datowana na 2. połowę XVIII w. (?), znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie (il. 1). Znacznie więcej opraw zachowało się z XIX w. Znajdują się one w Muzeum Historycznym m. Krakowa, Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie, Muzeach Narodowych w Krakowie, Warszawie, Przemyślu, Rzeszowie oraz mniejszych, jak Muzeum w Chrzanowie, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, w Nowym Sączu, Bochni. Bardzo ciekawym eksponatem w Muzeum sanockim jest filigranowa oprawa z 2. połowy XIX w. zakończona wydatną koroną z kulą na której umieszczono ptaszka, z dodatkowymi elementami dekoracyjnymi na długich, wygiętych drucikach (il. 2). Następny przykład oprawy wyróżnia się pięknym, misternie ułożonym ornamentem wykonanym techniką filigranową, zakończony elementem korony z sześcioma odgiętymi pałąkami także pokrytymi filigranem, na szczycie korony, na kuli, także siedzi ptaszek, zapewne 2. połowa XIX w. (il. 3). Ostatni przykład z końca XIX w. w formie walca bez rączki, z okrągłą przykrywką pokryty symetrycznym, pięknie ułożonym ornamentem roślinnym (il. 4).
Tekst Megilla Ester, jak Ketuwa (dokument ślubny) i Pinkas (dokument gminny), należy do dzieł pisanych, które można było dowolnie pokrywać nie tylko ornamentem geometrycznym i roślinnym, ale także pokazywać postać ludzką. Przykłady: fragment Księgi Estery, Wenecja, XVIII w. (il. 5); fragment Księgi Estery, bordiurę dolną i górną zdobią motywy kwiatów z liśćmi i ptaki, pośrodku, w pionowym obramieniu, od lewej powieszony Haman wraz z 11 synami, obok w analogicznym obramieniu postać pięknej Estery (il. 6); dalsza scena z tegoż zwoju przedstawia rycerza na koniu, a w oknie postać kobiety (il. 7); długie pasmo tekstu podzielone zostało na symetryczne, prostokątne pola, w których na zmianę występuje tekst i ilustracje – warto zwrócić uwagę na skrzydlate aniołki na girlandach w górnej partii pasów, czy np. w dolnym pasie scena dworska – na tronie siedzi król Ahaswerus, a obok piękna Estera (il. 8), pasmo księgi jest niezwykle barwne, a malujący je artysta, niemający żadnych ograniczeń, swobodnie rozwinął swoją twórczą koncepcję, rękopis określany jest jako włoski z XVIII w. Należy przypomnieć, że znane są inne zwoje, w których artyści stosowali barokowe portale, kanelowane trzony kolumn zdobione bujnie rozwiniętą formą kapiteli, zwieńczenie portalu o profilowanych, podkowiastych łukach, przerwane pośrodku, wypełniają duże wazony kwiatów, ich wypukłe brzuśce zdobi klasyczne barokowe puklowanie. Tak bogatą, pełną inwencji twórczość rozwijali artyści włoscy.
Dr Izabella Rejduch Samkowa
Ilustracje do artykułu autorstwa Elżbiety A. Sadkowski są zamieszczone w GALERII – Rzemiosło artystyczne
