Dlatego warto zastanowić się, jakimi metodami należy te badania prowadzić, aby wydobyć istotne wartości historyczne i artystyczne rzeźby sepulkralnej. Pozostawiamy tu na uboczu znajdujące się na cmentarzach żydowskich rozwiązania architektoniczne (ohele), jako temat osobnego referatu.
Dotychczasowe badania o nagrobkach
Na wartości historyczne żydowskich nagrobków zwrócono uwagę już w okresie międzywojennym. Przykładowo zacytować tu można cenne dla nas do dziś uwagi Majera Bałabana, w odniesieniu do różnych cmentarzy w Polsce, a szczególnie do cmentarza Remu w Krakowie. Po II wojnie światowej zainteresowanie rzeźbą sepulkralną było słabe, a wyrażało się w lapidarnym wzmiankowaniu kirkutów w Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce i małych monograficznych opracowaniach, a także w urbanistycznych. Na większą skalę zajęto się cmentarzami żydowskimi dopiero w zaawansowanych latach 70-tych.
Od tego czasu o cmentarzach i nagrobkach żydowskich pojawiają się wiadomości w takich czasopismach, jak „Fołks-Sztyme”, „Spotkania z zabytkami”, czy Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, wreszcie w Kalendarzu Żydowskim. Znalazły się również zdjęcia nagrobków w publikacjach książkowych dotyczących kultury i sztuki Żydów m. Kazimierza. Największy zbiór został opublikowany w albumie Moniki Krajewskiej i Anny Kamińskiej pt. „Czas kamieni”, będącym nowum na rynku księgarskim. Autorki ukazły obraz wielu cmentarzy żydowskich w Polsce, w ich obecnym stanie. Zgromadziły i wyjaśniły wiele przedstawień symbolicznych, niezrozumiałych przez przeciętnego odbiorcę. Związały, z dużym wyczuciem, z wybranymi tekstami. Ale badacz sztuki i kultury żydowskiej, czuje dalej niedosyt.
Stale jednak odczuwa się istotny brak opracowań naukowych, które wyjaśniłyby problemy związane z tym zagadnieniem, wyjaśniłyby genezę i znaczenie wielu przedstawień symbolicznych w porównaniu z symboliką innych wyznań. Zbadanie dekoracji macew od strony stylowo-artystyczno-formalnej, pozwoli odkryć, ujawnić, wiele wartości artystycznych, jakie reprezentuje żydowska rzeźba sepulkralna. Związki czy naśladownictwa, a nawet wręcz odwzorowywania form artystycznych, detalu architektonicznego, jaki stosowano w poszczególnych epokach stylowych, przy wznoszeniu kościołów, klasztorów, pałaców i domów, odnajdujemy na wielu cmentarzach żydowskich w większych ośrodkach miejskich. Jest to zjawisko oczywiste, ale pełne przekazanie go wymagałoby osobnego opracowania.
Zdecydowanie odczuwa się brak takiej publikacji, zaopatrzonej nie tylko pięknymi fotografiami, ale dawnymi widokami, planami czy rysunkami, wykazem nazwisk z charakterystyką postaci, ważniejszych osób, które spoczywają na danym cmentarzu. Jedynie cmentarz warszawski ma skromne opracowanie pióra Henryka Kroszczora i Henryka Zimlera.
Źródła
Do badań nad żydowską rzeźbą sepulkralną oraz ich ugrupowań w postaci cmentarzy, można wykorzystać szereg źródeł. Są to w odniesieniu do ważniejszych cmentarzy dawne rysunki, pomiary, obrazy i fotografie oraz plany wykonywane przy okazji „regulacji” urbanistycznych. Taki bogaty materiał ikonograficzny posiada przykładowo cmentarz Remu w Krakowie, a nie został on dotąd w pełni opublikowany. Ponadto są też źródła archiwalne, ale te dotyczą głównie historii cmentarzy, ilości pochówków, czy też zawierają informacje o znaczniejszych, miejscowych rodzinach żydowskich.
Dokumentacja
Dotychczas sposób dokumentacji nagrobków żydowskich rozwiązywano w różny sposób. Można zobrazować go na podstawie prac prowadzonych do Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce na cmentarzu Remu i przy ul. Miodowej w Krakowie. Ich punktem docelowym będzie oddanie w najbliższym czasie kolejnego tomu Katalogu Zabytków Sztuki m. Krakowa, który zawierać będzie judaika – bóżnice z ich wyposażeniem i nagrobki na cmentarzach. Pierwszą sprawą jest uzyskanie planu cmentarza, z naniesionymi numerami nagrobków, które to numery winny być za zgodą opiekunów obiektów umieszczone zgodnie z przepisami o ochronie zabytków, na poszczególnych nagrobkach.
Kolejna sprawa to dokumentacja fotograficzna zabytków wykonywana w specjalnych porach roku, wiosna i jesień, z czym łączy się usuwanie w możliwym zakresie młodego drzewostanu niszczącego macewy. Musi to być dokumentacja dokładnie przemyślana, obejmująca ujęcia panoramiczne, poszczególne obiekty i ich detale; ornamentalne, symboliczne, wreszcie sygnatury wykonawców. Należy tu zwrócić uwagę na rzadko wykonywaną pomiarową dokumentację nagrobków i rysunki, bowiem nie wszystko da się sfotografować na cmentarzu.
Osobną bardzo ważną sprawą jest wykonywanie dokładnych opisów inwentaryzacyjnych nagrobków. Ponieważ chodzi tu w znacznym stopniu o opisywanie dzieła sztuki, musi być używana stosowana w historii sztuki nomenklatura naukowa. Mamy tu na myśli nazewnictwo elementów architektonicznych oraz ornamentów, stosowanych w epoce renesansu, manieryzmu, baroku, klasycyzmu, a także w okresie kiedy panowały style historyczne. Naturalnie, wykonujący te prace musi posiadać orientację historyka sztuki, kiedy, w jakim okresie czasu, i w jakim kontekście motywów występowały najważniejsze ornamenty; ma to bowiem istotne znaczenie dla datowania obiektów.
Jeśli chodzi o przedstawienia symboliczne nie można ich traktować w sposób odosobniony, bowiem na nagrobkach występuje znaczna ilość motywów stosowanych także w polichromiach bóżnic, szczególnie drewnianych, w rękopisach, w dekoracji pinkasów, ketub, na wyrobach złotniczych, w hafciarstwie bóżniczym, a także domowym. W zakresie datowania ostateczną wypadkową, obok dat występujących czasem w napisie inskrypcyjnym, jest uwzględnienie właściwego dla sztuki żydowskiej łączenia motywów tradycyjnych z panującymi w Europie ornamentami, niekiedy stosowanymi ze znacznym opóźnieniem. Mimo wielu trudności da się nagrobki żydowskie datować, a nawet, co nie było dotąd stosowane przez badaczy, określić ich stylowy charakter.
Sztuka żydowska była niezwykle receptywna, przy zachowaniu tradycji – znajdujemy w niej zawsze odbicie panujących form stylowych. Nie była ona autonomicznie rozwijającym się zjawiskiem artystycznym, choć w porównaniu do innych krajów europejskich wykształciła wiele cech indywidualnych, które określamy polskimi. Takich przykładów można by wskazać wiele, w każdej dziedzinie sztuki żydowskiej.
Badania porównawcze
Badania porównawcze są najbardziej zaniedbaną dziedziną w pracach nad żydowską rzeźbą sepulkralną w Polsce. Panuje bowiem podejście do tych obiektów historyczne, często bardziej związane z literaturą i poezją, aniżeli nauką. Naturalnie nie negujmy tutaj zróżnicowanych postaw. Pluralizm zawsze poszerza horyzonty, ale należy pamiętać o wielu istotnych problemach, a oto one:
1) Szczegółowa analiza materiału, techniki, liternictwa, ornamentyki, przedstawień symbolicznych, po ustaleniu stylu i czasu powstania, może doprowadzić do ustalenia warsztatów. Bezcenna może być tu informacja, że w zbiorach lwowskiego kolekcjonera Maksymiliana Goldsteina, znajdowały się modele drewniane liter i przedstawień symbolicznych, które używali kamieniarze przy odkuwaniu macew.
2) Porównanie motywów dekoracyjnych występujących na nagrobkach, na przykład na cmentarzu Remu w Krakowie wskazuje na zakres działania warsztatów kamieniarskich. Ten sam styl, a raczej manierę, reprezentują także inne dzieła kamieniarki, w kościołach, klasztorach czy kamienicach na Kazimierzu.
3) W odniesieniu do XIX i XX w., wcześniej trudno to uczynić – dzięki sygnaturom poznajemy nazwiska autorów, jak na przykład w odniesieniu do kamieniarza A. Hohstima można odtworzyć jego dorobek artystyczny. Natomiast nie wolno i jest błędem odrywanie rzeźby sepulkralnej żydowskiej, od ogólnego rozwoju sztuki w Polsce, mimo jej odrębności i oryginalności. Przykładem może być fakt, że ci sami złotnicy wykonywali srebra synagogalne, paramenty kościelne i naczynia domowego użytku.
4) nie można prowadzić badań naukowych nad nagrobkami żydowskimi w Polsce, bez badań porównawczych w skali europejskiej. Nawet wstępne prace w tej dziedzinie wskazują, że istnieją duże powiązania z aszkenazyjskimi cmentarzami w środkowej Europie. Także motywy zdobniczej sztuki Żydów sefardyjskich, którzy osiedlili się w Krakowie już za czasów Zygmunta Starego, odnaleźć można na macewach na cmentarzu Remu.
Ważnym jest też zwrócenie uwagi na uniwersalizm w nagrobkach żydowskich. Należy pamiętać, że inne formy nagrobkowe wybierali Żydzi ortodoksyjni, a inne postępowi. Haskala, nowy kierunek filozoficzno-społeczny „oświecenie żydowskie”, wywarło także wpływ na kształtowanie się formy nagrobków w 2. połowie XIX w. Niepełny będzie też obraz polskiej i europejskiej secesji bez uwzględnienia niezwykle pięknych w formie i wyrazie secesyjnych nagrobków żydowskich. Bowiem dopiero w badaniach w skali europejskiej takie zespoły, jak cmentarz Remu w Krakowie, cmentarz przy ul. Okopowej w Warszawie, cmentarz żydowski w Łodzi, a nawet w Szydłowie, czy Ostrowie Świętokrzyskim nabierają właściwego, wyjątkowego znaczenia.
Dr Izabella Rejduch Samkowa
(wydrukowano w: Fołks-Sztyme nr 35(4846), 1987 r.)
