Są to bóżnice i synagogi w liczbie kilkuset, cmentarze, na których zachowało się, podając rzecz sumarycznie może nawet setki tysięcy nagrobków, liczne dzieła rzemiosła artystycznego, głównie wyroby z metali, a także ceramika i hafty oraz rękopisy, wreszcie polichromie ścienne i obrazy o tematyce żydowskiej lub przez artystów żydowskich wykonane.
Obiekty te znane są nie tylko z terenu Polski w obecnych jej granicach, lecz również z tzw. Kresów Wschodnich, liczne kolekcje judaików znajdują się w muzeach poza Polską, w Pradze, Budapeszcie, Paryżu, Jerozolimie, Tel-Awiwie, Düsseldorfie, Kijowie, Lwowie, New York, kolekcje te dopełniają jeżeli nie przewyższają zbiory judaików w polskich muzeach. Nieoceniona jest też dokumentacja fotograficzna – dawne rysunki i obrazy obiektów często nie zachowanych.
Najstarsze zabytki sztuki, a właściwie kultury Żydów w Polsce to rękopisy np. Biblia z roku 998 w Bibliotece Uniwersytetu Wrocławskiego, brakteaty z przełomu XII i XIII wieku i płyty nagrobne. Te ostatnie zachowały się we Wrocławiu, a pochodzą z lat 1177 i 1203.
Za pierwszy złoty okres sztuki żydowskiej uznać należy wiek XVI. Pozostaje to w zgodzie z rozwojem kultury humanistycznej Żydów, szkolnictwa i nauki. Zapewne pod koniec XV wieku powstała tzw. Stara Synagoga na Kazimierzu w Krakowie, przebudowana na dużą nowoczesną halową budowlę z attyką po roku 1557 przez Mateusza Gucciego. Ta zamieniona dziś na muzeum budowla jest najbardziej znaną wśród Żydów polską synagogą.
Ważnym okresem w dziejach sztuki żydowskiej w Polsce był szczególnie wiek XVI. Na przełomie XVI i XVII w. może nie bez wpływu wybitnego talmudysty Mojżesza Isserlesa, który pisał o centralnym usytuowaniu bimy w bóżnicach oraz czynnego później w Lublinie rabina Izaaka Lurii, który wprowadził zmiany w liturgii (nocne nabożeństwa), wykształcił się typ bóżnic dziewięciopolowych (można również domniemywać, że działała tu włoska renesansowa teoria architektury).
Wiek XVI jest właśnie okresem, z którego zachowało się najwięcej bóżnic i to nie tylko w Krakowie – centrum kultury i rozwoju nauki żydowskiej w Polsce. W tym czasie powstawały w innych miastach Polski, we Lwowie czy Przemyślu często synagogi obronne, niekiedy nawiązujące do krakowskiej. Z wieku XVI zachowały się także pierwsze większe zespoły nagrobków w tym tumbowe, powstałe w Krakowie, w założonym w 1553 roku na cmentarzu przy bóżnicy Remu.
Gdybyśmy chcieli scharakteryzować sztukę Żydów w Polsce XVI wieku to trzeba powiedzieć, że bardzo często wyróżnia ją bogata renesansowa dekoracja, która choć powstała w okresie manieryzmu wyraźnie nawiązuje (co ma też miejsce w kościołach i klasztorach) do świetnych refleksów sztuki włoskiej w Krakowie za czasów ostatnich Jagiellonów.
Zdecydowanie więcej niż w wieku XVI zachowało się zabytków sztuki żydowskiej z XVII i XVIII stulecia.
Bóżnice dziewięciopolowe występujące w różnych odmianach cechuje zastosowanie rzutu zbliżonego do kwadratu z centralnie umieszczoną bimą na podeście pomiędzy kolumnami lub filarami oraz przykrycie całości wspomnianymi już różnego typu sklepieniami. Do tego typu bóżnic należą: Przedmiejska we Lwowie (1624-32), w Ostrogu (z 1. poł. XVII wieku), w Łucku, czy zamieniona dziś na muzeum w Tykocinie.
Najdalej wysunięte na zachód bóżnice tego typu znamy z Tarnowa (dotrwała tylko bima) i Nowego Sącza. O polskości tego rozwiązania świadczy fakt, iż bóżnice dziewięciopolowe są powszechne na Kresach Wschodnich, a tylko sporadycznie występują na obszarze Niemiec, Czech, Słowacji i Węgier.
Poza bóżnicami dziewięciopolowymi powstawały też np. w Krakowie podłużne rozwiązania np. silnie nawiązująca do architektury świeckiej i kościelnej bóżnica Izaaka ufundowana w roku 1638 na Kazimierzu. Czasem naśladowano także Starą Synagogę w Krakowie powtarzając motyw attyki.
Z siedemnastego stulecia zachowało się też nieco zabytków wyposażenia wnętrz – obramienia aron ha-kodesz, skarbony, portale.
Jednakże najciekawszym osiągnięciem sztuki żydowskiej w Polsce są bóżnice drewniane. Wyróżniają je wielopołaciowe dachy, przybudówki i galerie, przede wszystkim zaś niezmiernie bogata dekoracja wnętrz w tym sklepienia pozorne i pokrywające ściany polichromie, niekiedy autoryzowane – czasem znamy nazwiska ich wykonawców – Żydów.
Najstarsze bóżnice które powstały w XVII, XVIII a nawet w XIX wieku znamy z Chodorowa (ok. 1640-50), Gwoźdźca (ok. poł. XVII wieku) czy Pohrebyszcza (1690-1730). Wszystkie te bóżnice, które są największym osiągnięciem sztuki żydowskiej w Polsce zostały spalone przez Niemców.
Wiek XVIII jest kontynuacją rozwiązań wcześniejszych. W duchu baroku, później zaś klasycyzmu wznoszono bóżnice murowane (czasem dziewięciopolowe) i drewniane. Z tego czasu zachowały się dość liczne srebra bóżnicze i domowe, przechowywane w polskich i obcych zbiorach muzealnych. Są to korony (najstarsze z nich wieloboczne), tasy (najwcześniejszy z roku 1723), jady (wskaźniki) – znane już z XVII wieku. Rzadziej spotykane są oprawy Megilla Ester czy balsaminki. Największe zbiory tych przedmiotów można oglądać w Muzeum Historycznym Miasta Krakowa, Muzeach Narodowych w Krakowie i Warszawie, Muzeum Żydowskiego Instytutu Historycznego i oczywiście w zbiorach obcych. Do rzadziej spotykanych obiektów należą hafty, rękopisy, w tym bogato dekorowane zwoje na Megilla Ester.
Wyjątkowo ciekawie przedstawia się sztuka żydowska w Polsce w XIX wieku. Duży wpływ wywarła tu Haskala – oświecenie żydowskie. W synagogach tzw. postępowych, dla kobiet przeznaczono nie osobne sale ale empory, zaś bimę łączono z aron ha-kodesz. Początkowo nawiązywano do form mauretańskich później zapanował eklektyzm.
Warto tu przypomnieć, że już w roku 1838 Gotfryd Semper zaprojektował synagogę postępową w Dreźnie. W Polsce klasyczne synagogi powstawały do poł. XIX wieku. Największy ruch budowlany łączy się z industrializacją, ma miejsce w 2. poł. XIX wieku. Świadczą o tym nie zachowane do naszych czasów ogromne, często dwuwieżowe, kopułowe bóżnice. Warto je wymienić w wyborze: synagogi w Bielsku (1871), autorstwa Karola Korna, Tempel w Krakowie przy ul. Miodowej (1860-62, budowniczy I. Herzog; 1893-94, arch. B. Torba, kamieniarz F. Hochstime; 1924, arch. F. Libling i J. Oberlender), dziś pięcionawowa o mauretańskiej dekoracji wnętrza z zachowanymi witrażami co jest rzadkością. Jako dalsze miasta gdzie powstały okazałe synagogi można wymienić Gdańsk, Włocławek, Łódź – powstało tu kilka synagog, Tarnów, Gliwice i oczywiście synagoga zw. Wielką na Tłomackiem w Warszawie, dzieło Leandra Markoniego (1872), niezwykle okazałe w Mikołowie, czy Stanisławowie.
Inną dziedziną, która rozkwitła w XIX wieku jest malarstwo żydowskie. Z jednej strony tematyką tą interesowali się czynni w Polsce artyści obcy i Polacy jak: Jan Piotr Norblin, Jan Matejko, Jan Kanty Hruzik, czy Żydzi np. Maurycy Gottlieb, Aleksander Lesser. Sceny z życia Żydów na Kazimierzu z architekturą w tle malował Stanisław Tondos.
Na cmentarzach mimo wielkich dewastacji w Łodzi, Warszawie, Krakowie i Wrocławiu, Bielsku, Chrzanowie zachowały się liczne bogato dekorowane nagrobki o silnie rozbudowanej plastycznie wykonanej symbolice. Są one i tradycyjne w formie i nowoczesne na cmentarzach komunalnych, obeliskowe lub w formie drzewa, wykonane w duchu secesji. Zachowała się duża ilość – oheli, a zaliczyć je można do małej architektury z bogatym ornamentem roślinnym i geometrycznym.
W 2. poł. wieku powstawały w warsztatach i fabrykach warszawskich bardzo liczne judaika – świeczniki, balsaminki, lampki chanukowe, tasy i jady. Wykonywali je Polacy i Żydzi w duchu eklektyzmu swobodnie łącząc różne elementy. Sporo dzieł wyszło z warsztatów: Jana Pogorzelskiego, Łopieńkich, Szmula Szkarłata, Hersza, Szyldberga i innych.
Wykształciły się nawet znane ze światowych katalogów muzealnych polskie typy judaików – balsaminki ze zbiorniczkami o wklęsłych ściankach czy lampki chanukowe z miniaturą aron ha-kodesz. W Krakowie wykonywano również judaika np. wyrabiali je znani złotnicy Stanisław Westwalewicz i Marcin Jarra.
Wiek XX do roku 1939 przyniósł niewielkie zmiany, nowych monumentalnych bóżnic nie budowano, przybywało natomiast nagrobków w duchu eklektyzmu, secesji, i modernizmu. Spory dorobek posiada malarstwo, mam tu na myśli liczne prace Maurycego Trębacza (zm. 1940), Artura Markowicza (zm. 1934), Romana Kramsztyka (zm. 1942) oraz czynnego za granicą Jankiela Adlera (zm. 1949), Marka Oberländera wreszcie Bruno Schulza. Szczególnie ważne są obrazy tych artystów o tematyce rodzajowej oaz portrety. Organizowały się również grupy artystów w Łodzi „Jung Iddysz”, czy w Warszawie „Żydowskie Towarzystwo Krzewienia Sztuk Pięknych”.
Natomiast wyroby z metalu kontynuowały wcześniejsze rozwiązania przy czym godne są uwagi znane wcześniej balsaminki o różnych formach np. w kształcie ryb, żaglówki, czy lokomotywy.
Kończąc, w obecnym stanie badań można powiedzieć, że najważniejszym dla sztuki żydowskiej w Polsce był wiek XVI, stulecie XVII przy czym ważne były także wczesne lata XVIII oraz 2. poł. XIX wieku.
XX stulecie ma spore znaczenie do lat czterdziestych głównie, ze względu na malarstwo żydowskie w nowoczesnym tego słowa znaczeniu.
SUMMARY
Jewish art in Poland numbers, considering monuments preserved, above 800 years. Most of them make synagogues (several hundred objects) and cemeteries, number of which come up thousand. At least several thousand Jewish tombstones – macewa (the earliest go back to 12th century) preserved till now. There are plenty of works of craft art, spread by Polish, European’s and world’s museums; among them goldsmith – works, works in metal and embroidery. Many paintings of Jewish subject matter or made by Jewish artists remained (from 19th to 20th century).
16th century appears a golden age Jewish art in Poland. At that time the most famous Jewish building in our country, Synagogue the Old (the end of 15th century before 1560), was rebuilt from Gothic to Renaissance style. Some others synagogues of brick were built then, among them defensive ones, as in Szydłów. In second half of 16th century a huge group of Renaissance tombstones erected at Remu cemetery in Cracow.
17th century is worthy of notice for that reason, that a new type of synagogue appeared, so called nine fields and of nine vaults, with altar (bima) in the middle of the temple. This pattern of synagogue was raised in 17th and 18th centuries as well, rarely abroad, ans is represented by synagogues in Tykocin, Łańcut. At the time some very original wooden synagogues were erected of picturesque profile and rich decorated interior e.g. in Wołpa, Pilica (all destroyed by German). From that time many works of craft art dates.
On the turn of the 19th century the fast development of Jewish art has occurred. Then was a period of assimilation of Jews and huge eclectic synagogues (progressive) were erected in Warsaw, Bielsko-Biała, Mysłowice, Tarnów and other towns. All of them were demolished or rebuilt by German. At that time goldsmith developed as well, especially in Warsaw, where many Judaic art – wares were produced. Event of special interest is bloom of Jewish painting in Poland in the second half of 19th century and later. Among them there are portraits and genre pieces, authorised works, connected with Polish a Jewish art.
To sum up, Jewish art in Poland is the most important artistic occurrence in history of this nation in European Diasporas.
Prof. Jan Sławomir Samek
Dr Izabella Rejduch-Samkowa
(artykuł ukazał się w: Sztuka i pedagogika II. Materiały z sesji naukowych w latach 1997,.Publikacja wydana z okazji 25-lecia pracy nad sztuką żydowską dr Izabelli Rejduch-Samkowej (1974-1999), przygotowane do druku w Zakładzie Wychowania przez Sztukę Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Jagiellońskiego Kraków 1999)
