CHANUKA
Chanuka (hebr. Chag Haorim, czyli Święto Światła) i Purim należą do świąt historycznych, obchodzone są bowiem na pamiątkę ważnych dla narodu żydowskiego wydarzeń. Święto Chanuki nie może być zaliczane do świąt pochodzenia biblijnego, ponieważ wszystkie wydarzenia i sytuacje z nim związane zostały opisane w I Księdze Machabejskiej (1, 36-59), która nie należy do kanonu Biblii hebrajskiej. Obchodzone jest przez dni osiem, a rozpoczyna się 25 dnia miesiąca kislew (w tym roku jest to 21 grudnia), tego dnia bowiem dokonano ponownego poświęcenia świątyni jerozolimskiej po zajęciu i zbezczeszczeniu jej przez wojska Antiocha IV Epifanesa. Najeźdźcy ustawili w świątyni posągi greckich bogów i zmuszali Żydów, aby oddawali im cześć i składali ofiary.
Święto Chanuki obchodzą więc Żydzi na pamiątkę zwycięstwa Judy Machabeusza w roku 164 p.n.e., zdobycia świątyni i oczyszczenia jej. Gdy chciano wówczas zapalić światła w menorze, okazało się, że wszystkie naczynia z oliwą mają zerwane pieczęcie arcykapłana, więc nie były koszerne (czyste). Legenda mówi, że chłopiec znalazł jedno naczynie nietknięte, ale zawarta w nim ilość oliwy mogła wystarczyć tylko na jeden dzień. Dokonał się jednak cud i oliwy wystarczyło na dni osiem. Postać Judy Machabeusza stała się symbolem walki o wolność, co znalazło odbicie także w literaturze i malarstwie polskim XIX wieku.
Ze świętem tym związany jest piękny zwyczaj palenia świateł w specjalnych lampach zwanych chanukowymi (hebr. chanukija), rzadziej w menorach chanukowych. Dużych rozmiarów świeczniki – określane menorą chanukową – używane są w bóżnicach, synagogach, czy domach modlitwy. Układ ramion jest analogiczny jak w menorze jerozolimskiej, ale mają osiem nasadek na świece, lub małe naczynka na oliwę. Światła zapala się po zachodzie słońca, sukcesywnie od prawej strony: pierwszego dnia jedna świeca, drugiego dnia pali się już dwie świece, aż w ostatni dzień święta pali się osiem. Ponieważ jest zakaz zapalania jednego światła od drugiego, używane jest dodatkowo świeca, lub dzbanuszek na oliwę po hebrajski zwany szames („pomocnik”). Przy świecznikach chanukowych do głównego trzonu od przodu umocowane jest, często ruchome – dziewiąte ramię – szames.
Wykopaliska archeologiczne, prowadzone od końca XIX wieku na terenach starego Izraela, dostarczyły wielu wyobrażeń menory zarówno w mozaikach, jak i na wyrobach z brązu. Najwcześniejsze zachowane kamienne lampki chanukowe pochodzą z czasów romanizmu (XII wiek), metalowe z epoki gotyku (XIV i XV wiek). Jest ich zaledwie kilka w zbiorach europejskich. Tylne ścianki mają kształt trójkątnego szczytu z dużymi rozetami, natomiast włoskie renesansowe chanuki ozdobione są skrzydlatymi amorkami. Najdawniejsze znane i zachowane lampki chanukowe w Polsce wykonane są z mosiądzu. Datuje się je na wiek XVIII. Mają charakterystyczną budowę: tylna, wysoka, ażurowa ścianka ma charakter architektoniczny, boczne niższe, tworzą dwa stojące na tylnych łapach lwy; lampki te przeznaczone są do palenia knotów w oliwie. Produkcja mosiężnych lampek chanukowych musiała być znana w Europie, skoro w katalogach judaików wydawanych przed 1939 r. określane były dla odróżnienia mianem „typ polski”. Na przełomie XVIII i XIX wieku wykształcił się na rozległym terenie Austro-Węgier oryginalny typ lampki wykonanej w technice filigranu. Nieliczne z nich mają miejskie znaki złotnicze Wiednia czy Brna. Lampki te musiały być jednak wykonywane w wielu ośrodkach, także w Polsce. Powtarzają się w zasadzie dwa typy o zróżnicowanym poziomie wykonania, powstały więc zapewne w warsztatach rzemieślników czynnych poza cechami.
W drugiej połowie XIX wieku prężne warszawskie środowisko złotnicze wykształciło typ lampek chanukowych ze srebra lub cienkiej posrebrzanej blachy. Najczęściej miały tylną ściankę pokrytą neobarokową, bogatą dekoracją z plastycznymi elementami, takimi jak kolumny, korony Tory, lwy, jelenie, a także miniaturowe przedstawienia aron ha-kodesz z Torą. Wykonawcami ich, podobnie jak balsaminek, byli złotnicy polscy i żydowscy.
Menory chanukowe wprowadzono najpewniej dopiero w połowie XVII wieku. W zbiorach obcych występują świeczniki z epoki baroku, o charakterystycznych prostokątnych podstawkach otoczonych niską balustradką, uważane za wyroby wykonane na terenach polskich. Natomiast ze zbiorów krajowych i z bóżnic znamy dużych rozmiarów chanuki o cechach klasycystycznych i eklektycznych z XIX i XX wieku (do czasu drugiej wojny światowej). Józef Sziper (historyk żydowski) opisywał miasteczka na Kresach Wschodnich, w wielu z nich 70-80% mieszkańców stanowiła ludność żydowska. W czasie święta Chanuki lampki z płonącymi światłami wystawiali na parapety okien, lub przed domy – co stwarzało piękny, wyjątkowy nastrój świąteczny.
W czasie święta Chanuki dzieci otrzymywały podarunki i słodycze, urządzano też dla nich zabawy; do najpopularniejszych należała zabawa w bączek (hebr. swiwon), którym grano w fanty.
SPIS ILUSTRACJI (zdjęcia prezentowane w zakładce „galeria”)
1. Brązowa lampka chanukowa, IV w., Israel Museum. Uchwyt w kształcie menory.
2. Kamienna lampka chanukowa, XI-XII w.
3. Mosiężna lampka chanukowa, „typ polski”, XVIII w.
4. Świecznik chanukowy, Polska, poł. XIX w.
5. Świecznik chanukowy, Polska, 1. poł. XIX w.
6. Lampka chanukowa na świece, 2. poł. XIX w.
7. Lampka chanukowa, 2. poł. XIX w.
8. Lampka chanukowa, filigran, 2. poł. XIX w.
9. Lampka chanukowa, Austria, 2. poł. XIX w.
10.Lampka chanukowa, 2. poł. XIX w.
11.Lampka chanukowa, Polska, koniec XIX w.
Dr Izabella Rejduch-Samkowa
(Tekst z: I. Rejduch-Samkowa, J. Samek, Dawna sztuka żydowska w Polsce, Warszawa 2002)
