Wznoszono je na przestrzeni kilku stuleci i w różnych okresach stylowych. Stanowią one niezwykle oryginalną grupę świątyń żydowskich, począwszy od czasów późnego gotyku, poprzez epokę renesansu i baroku, aż do drugiej połowy dziewiętnastego wieku, kiedy pod wpływem haskali (oświecenie żydowskie), wznoszono także w Polsce tak zwane Synagogi Postępowe – Templum.
Na krakowski zespół bóżnic składa się osiem budowli : Stara Synagoga, bóżnice: Remu, Wysoka, Kupa, Wolfa Bociana (Popera), Ajzyka (Izaaka), Synagoga Templum oraz dom modlitwy przy ulicy Meiselsa. 
Stanowią one odbicie przemian zachodzących w ubiegłych stuleciach w mieście żydowskim, są wyrazem postępowych myśli oraz nowych dążeń, jakie szczególnie zaznaczyły się w drugiej połowie wieku dziewiętnastego.
Żydzi już w XIII wieku notowani są w aktach krakowskich, a zamieszkiwali przy ulicy św. Anny, zwanej niegdyś Żydowską. W 1495 roku na mocy dekretu króla Jana Olbrachta zostali przeniesieni na Kazimierz, gdzie wydzielono dla nich w królewskim mieście duży teren w północno – wschodniej części grodu. Centrum terenu żydowskiego, zwanego po łacinie „platea iudeorum” stanowiła obecna ulica Szeroka, wokół której koncentrowało się życie Żydów. Obszar wydzielony dla społeczności żydowskiej, był trzykrotnie powiększany, a jego charakter uległ zasadniczej zmianie dopiero w 1822 roku, kiedy to Senat Wolnego Miasta Krakowa (1815-1846) podjął decyzję o wyburzeniu etapami średniowiecznych murów obronnych otaczających Kazimierz.
Kazimierz stanowiło wtedy ważny ośrodek nauki i postępowej myśli żydowskiej w środkowej Europie. Wybitnym jej przedstawicielem był Mojżesz Isserles Remu (1525-1572), rektor jeszywy krakowskiej (wyższa uczelnia talmudyczna), autor wielu prac z różnych dyscyplin nauki. Za najważniejsze uważa się dzieło pod tytułem Mapa (obrus), które powstało jako komentarz do kodeksu żydowskiego (sefardyjskiego) Szulchama Ałuch (nakryty stół), opracowanego przez Józefa Karo w 1565 roku. M. Isserles Remu wprowadził do swojego opracowania zwyczaje Żydów aszkenazyjskich. Mapa jest kodeksem obejmującym prawo cywilne i karne, a także wiele dziedzin z życia codziennego, a który stał się obowiązującym dla wszystkich Żydów i przestrzegany jest do dziś.
Fundatorami niektórych bóżnic kazimierskich byli bogaci kupcy żydowscy. Same zaś bóżnice zajmują istotne miejsce w rozwoju architektury Kazimierza. Powstałe w XVII wieku barokowe bóżnice wykształciły własny typ budowli o charakterystycznym, przestrzenno-konstrukcyjnym rozwiązaniu wnętrza z żelazną ażurową bimą pośrodku.
Najstarszą bóżnicą na Kazimierzu jest Stara Synagoga usytuowana w południowej części, przy murze obronnym (ulica Szeroka 21). Wzniesiono ją prawdopodobnie z końcem wieku XV, gruntowna przebudowa miała miejsce po pożarze miasta w 1557 roku. W wyniku przebudowy, łączonej z architektem włoskim Mateuszem Guccim, powstała wysoka sala mężczyzn o krzyżowo-żebrowych sklepieniach wspartych na dwóch kolumnach toskańskich (ostatnio wysunięto hipotezę, że wzorem była tu Złota Brama w Jerozolimie). Wtedy też bóżnicę zwieńczono wysoką attyką z charakterystycznymi sterczynami w narożnikach. Na przestrzeni wieków powstało szereg murowanych dobudówek (sala kobiet, przedsionek (polisz), tak zwana sala śpiewaków) oraz domy rabina i szamesa bóżniczego (pomocnika). Informują o tym zachowane stare widoki synagogi. Malowniczą w sylwecie budowlę ujednoliciła restauracja w duchu neorenesansu, dokonana przez znanego krakowskiego architekta Zygmunta Hendla w latach 1904-1913. Stara Synagoga zniszczona w okresie okupacji hitlerowskiej, odbudowana po drugiej wojnie światowej (1955-1959), została przekazana przez Krakowską Gminę Wyznania Mojżeszowego za czynsz w wysokości symbolicznej złotówki rocznie – na Oddział Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, poświęcony dziejom Żydów krakowskich.
Złoty wiek Żydów kazimierskich – tak przyjmują historycy żydowscy – przypada na drugą połowę wieku XVI, aż do najazdu szwedzkiego (1655-1657). W XVI wieku miasto silnie się zagęszcza migracją Żydów wypędzonych z Czech i Hiszpanii (sefardyjczycy), co powoduje konflikty między przybyszami a ludnością miejscową. Żydzi sefardyjscy przynoszą nie tylko odmienny rytuał religijny, lecz także tradycje i nowe formy artystyczne. Powstałe w drugiej połowie XVI wieku bóżnice są więc wyrazem nowych wpływów artystycznych.
Bóżnica Remu wzniesiona została dla Mojżesza Isserlesa Remu 1557 roku przez jego ojca, kupca z Ratyzbony – Israela Isserlesa Auerbacha, zaufanego bankiera króla Zygmunta Augusta. Skromna, jednonawowa budowla kilkakrotnie przekształcana w XIX wieku straciła swój pierwotny renesansowy charakter. Zniszczona w czasie okupacji, następnie odnowiona została na jesieni 1945 roku i przywrócona do kultu. Zachowany kamienny aron ha-kodesz w plastycznej dekoracji kapiteli pilastrów wykazuje silne związki ze sztuką ornamentalną Żydów sefardyjskich w Hiszpanii.
Przy bóżnicy znajduje się cmentarz, na którym od roku 1532 zaczęto chować zmarłych. Jest to obecnie poza Lublinem najstarszy cmentarz żydowski w Polsce. Z końcem wieku XVIII został on zamknięty na mocy rozporządzenia władz austriackich. W 1959 roku rozpoczęto prace konserwatorskie, w wyniku których odnowiono i ustawiono 607 nagrobków (macew). Reprezentują one szereg typów. Dekoracja plastyczna nagrobków jest niezwykle bogata, wykazuje też silne związki z renesansową kamieniarką na Wawelu. Na licznych macewach odnaleźć można charakterystyczne dla sztuki Żydów sefardyjskich ornamenty. Na cmentarzu Remu pochowanych jest wielu rabinów i wybitnych uczonych i zasłużonych dla kultury Żydów krakowskich. Niemal z całego świata przybywają tu Żydzi, aby pomodlić się przy grobie wielkiego Mojżesza Isserlesa Remu. Można powiedzieć, że cmentarz jest kamienną księgą historii krakowskich Żydów. Drugi, znacznie większy cmentarz żydowski założono w Krakowie w 1804 roku przy ulicy Miodowej.
W drugiej połowie XVI wieku – przed 1563 rokiem została wzniesiona piętrowa kamienica przy ulicy Józefa 38. W domu tym – na pierwszym piętrze – w zupełnie nietypowy dla polskich Żydów sposób – ulokowano okazałą salę modlitewną, podobnie jak miało to miejsce w Wenecji (pierwsze getto Żydów sefardyjskich, 1516 rok). Na parterze właściciel, zwyczajem Żydów sefardyjskich posiadał pomieszczenia handlowe. Wymieniona bóżnica (fundatora jej nie znamy), ze względu na swoje usytuowanie, nosi miano Wysokiej. Ściany Sali modlitewnej pokrywała dekoracja malarska z dużymi postaciami ze Starego Testamentu – może pod wpływem arrasów wawelskich; dekoracja ta nie zachowała się. Po odnowieniu w latach 1969-1974 bóżnicę zamieniono na pracownie konserwatorskie.
Prawdopodobnie z końcem XVI wieku powstała skromna w założeniu bóżnica Kupa – ubogich, położona przy ulicy Warszauera. Kilkakrotnie przebudowywana zatraciła cechy stylowe. We wnętrzu na uwagę zasługuje olejna dekoracja malarska na suficie. Aron ha-kodesz jest ukryty za oszalowaniem z desek.
Bóżnica Wolfa Bociana (Popera) otwarta w 1620 roku (ulica Szeroka 16) należała współcześnie do najbogaciej wyposażonych w mieście żydowskim na Kazimierzu. Położona jest na wewnętrznej parceli przy ulicy Szerokiej – wejście na dziedziniec akcentuje okazała brama – analogicznie jak przy bóżnicy Remu.
Najokazalszą budowlą żydowską na Kazimierzu z epoki baroku jest bóżnica Izaaka (Ajzyka) Jakubowicza – bogatego kupca. Po sporach z duchowieństwem katolickim na Kazimierzu otwarto ją w 1644 roku.
Wysokie wnętrze Sali mężczyzn nakryte sklepieniem z geometryczną dekoracją stiukową oraz arkadową loggią dla kobiet przy ścianie zachodniej, pozostają w silnych związkach z architekturą krakowskich kościołów i domów mieszczańskich.
Badania porównawcze wskazują, że budowniczym bóżnicy Ajzyka mógł być murator kazimierski Jan Leytner. W czasie prowadzonych tu ostatnio prac konserwatorskich odkryto duże partie malowideł ściennych.
Po roku 1815, w okresie Wolnego Miasta Krakowa podjęto akcje „Upięknienia zamieszkałego przez Żydów Kazimierza ”. Wykreślono nowe ulice; u zbiegu ulic Podbrzezie i Miodowej zlokalizowano okazały budynek tak zwanej Synagogi Postępowej – „Tempel”. Uroczyste jej otwarcie nastąpiło w 1862 roku. Pierwotny budynek halowy o trzech nawach z galeriami dla kobiet na piętrze, dwukrotnie poszerzano (apsyda, nawy boczne, galerie zewnętrzne). 
W rezultacie powstało pięcionawowe wnętrze o niezwykle bogatej dekoracji z przewagą elementów mauretańskich. Od zewnątrz budynek posiada cechy architektury neoromańskiej i neorenesansowej.
W synagodze „Tempel” zachował się jedyny w Polsce zespół witraży z żydowskimi symbolami i nazwiskami fundatorów. Świątynia ocalała w czasie wojny, gdyż hitlerowcy zaadaptowali ją na stajnię dla koni.
Z krakowskich domów modlitwy na uwagę zasługuje parterowy budynek w narożniku ulicy Meiselsa i Placu Nowego (dawny Plac Żydowski). W 1990 roku odkryto tam na stropie i zakonserwowano polichromię o motywach roślinnych i architektonicznych, którą można datować na koniec XIX wieku.
Muzeum w Starej Bóżnicy posiada najliczniejszy i najbogatszy w Krakowie zespół zabytków sztuki żydowskiej. Znaczna ich część eksponowana jest w salach parteru (sala mężczyzn, kobiet i śpiewaków) oraz na pierwszym piętrze (malarstwo i martyrologia). Dużą grupę stanowią srebra bóżnicze i używane w czasie obrzędów domowych, następnie zasłony na aron ha-kodesz oraz hafty i elementy stroju żydowskiego.
Eksponowane jest też malarstwo sztalugowe, portrety i dawne widoki Kazimierza – Muzeum posiada także zbiory rękopisów i starodruków. Opustoszałe i popadające w ruinę po 1945 roku obiekty żydowskie na Kazimierzu, dziś odnowione stanowią turystyczną atrakcję.
Dr Izabella Rejduch Samkowa
artykuł pierwotnie został opublikowany pod tytułem „Polska Jerozolima”, w czasopiśmie”Projekt” nr 2 (197), Warszawa 1991
Zdjęcia do artykułu zamieszczone są w GALERII – Bożnice.
