Poszczególne tomy opracowywane są przez specjalistów – historyków sztuki. Wydawane sukcesywnie książki obejmują wszystkie zabytki na terenie poszczególnych województw, wiadomości historyczne, opisy inwentaryzacyjne wszystkich zabytków architektury, malarstwa, rzemiosła artystycznego (wyroby srebrne, złote, cynowe, z mosiądzu, tkaniny, hafty, wyroby ze szkła i skóry), rękopisy, starodruki wraz z malarstwem miniaturowym, charakterystykę starych cmentarzy i opisy rzeźby sepulkralnej. Uwzględniane są także obiekty zaliczane do kultury materialnej i sztuki ludowej. Katalogi dużych województw czy miast zawierają oddzielne voluminy z tekstem historycznym i opisowym oraz ilustracjami w układzie chronologicznym i merytorycznym. Przeciętnie drukuje się od 250 do 1100 ilustracji, naturalnie w zależności od ilości zabytków i dzieł sztuki w danym tomie.
Kraków jest pierwszym miastem w Polsce, gdzie podjęto systematyczne opracowywanie i wydawanie w kolejnych tomach Katalogów Zabytków Sztuki naszego miasta i posiada ich najwięcej. Prace nad nimi postępują wg planu naukowego Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk. Dotychczas ukazały się tomy obejmujące zabytki Wawelu, kościoły i klasztory Śródmieścia, a także częściowo Kazimierz i Stradom – w sumie wydrukowano 11 książek obejmujących 965 stron tekstu oraz 4099 ilustracji. Prace redakcyjne prowadzili kolejno: Jerzy Szablowski, Adam Bochnak, Jan Samek i Izabella Rejduch-Samkowa. Należy tutaj zasygnalizować, że w tomie dotyczącym Kazimierza i Stradomia wydanym w roku 1987 opublikowany został szczegółowy plan Kazimierza z zaznaczeniem wszystkich synagog i bóżnic oraz obszerny tekst zatytułowany „Zarys przestrzennego rozwoju Kazimierza i Stradomia”, który uwzględnia również dzieje Żydów na Kazimierzu oraz ich budowle. Od dwóch lat trwają intensywne prace nad kolejnym (VI) tomem Katalogu Zabytków Sztuki m. Krakowa w całości poświęconym zabytkom żydowskim. Zawierać on będzie dwa voluminy – w pierwszym, tekstowym znajdować się będzie historia miasta żydowskiego na Kazimierzu, historia i opisy wszystkich bóżnic – Starej Bóżnicy, bóżnicy Remu, Wysokiej, Kupa, Poppera (Wolfa Bociana), Izaaka (Ajzyka) Jakubowicza, Synagogi Postępowej – Tempel z mykwą. Nadto historia i lokalizacja już nie istniejących cmentarzy przy ul. Szerokiej, opisy oraz charakterystyka artystyczna cmentarza Remu i przy ul. Miodowej, wykaz nazwisk (z odniesieniem do planów cmentarzy) ważnych i zasłużonych osób. W opisach bóżnic obok architektury uwzględniona jest dekoracja malarska i stiukowa, a także wyposażenie – korony, rimmonim, świeczniki, zaś w muzeum przy Starej Bóżnicy, uwzględnione zostały wszystkie ważniejsze zbiory wraz z nazwiskami wykonawców, srebra synagogalne i domowe, wyroby szklane i ceramiczne, malarstwo, tkaniny bóżnicze i modlitewne, hafty kobiece itd.
drugi volumin zawierać będzie bogaty zestaw fotografii zabytków opisanych w pierwszym voluminie, naturalnie w wyborze. Na cmentarzach, obok różnych rodzajów macew, pokażemy bogaty zestaw przedstawień symbolicznych zachowanych na nagrobkach na cmentarzu Remu i ul. Miodowej. Załączymy w wykazie treści hebrajskich inskrypcji z macew, naturalnie tych, które jeszcze – mimo zniszczenia – można odczytać. Przewidujemy ponad 600 ilustracji. Niestety nie będzie barwnych, a szkoda. Około 80% materiału ilustracyjnego jest już gotowe. Katalog drukowany jest w języku polskim, planujemy też wersję w języku angielskim i hebrajskim.
Prace redakcyjne prowadzą dr I. Rejduch-Samkowa i doc. dr hab. Jan Samek w dawnej Pracowni Inwentaryzacji Zabytków m. Krakowa, krakowskiej filii Instytutu Sztuki PAN w Warszawie. Znacznie zaawansowane są prace redakcyjne nad tekstami bóżnic i makieta ilustracji. Niestety są duże trudności z ukończeniem makiety, brak materiałów fotograficznych uniemożliwia wykonanie koniecznych ilustracji. A całość prac – jak zostało zaplanowane – ma być ukończona na koniec 1988 roku.
Czego można się spodziewać po katalogu krakowskich judaiców? Przede wszystkim należy podkreślić, że będzie to pierwsze tego rodzaju opracowanie, nie tylko w Polsce, ale i w Europie. Krakowskie wydawnictwo może więc posłużyć jako wzór dla wykonania podobnych prac w innych krajach. Należy tutaj przypomnieć, że krakowskie bóżnice i cmentarze żydowskie stanowią największy i najcenniejszy zespół tego rodzaju zabytków w Polsce, o wyjątkowej wartości historycznej i artystycznej. Szereg zabytków, detali architektonicznych, motywów ornamentalnych, a także srebrnych naczyń, zostały po raz pierwszy sfotografowane do opracowania naukowego – katalogu. Oczywiście uwzględnione zostały także zabytki z XIX i XX w. – przykładem sprzęty i witraże w synagodze Templum (witraże mają wartość unikalną w polskiej sztuce synagogalnej). Nie zabraknie również dawnych widoków Kazimierza jego synagog, bóżnic i cmentarzy. W Muzeum Historycznym m. Krakowa oraz w Muzeum Narodowym zachowały się widoki miasta Kazimierza i postacie jego mieszkańców. Są to olejne obrazy, ryciny i prace graficzne znanych krakowskich artystów. Oczywiście upłynie jeszcze sporo czasu, zanim zobaczymy katalog w księgarniach. Jak wiemy – druk książki w naszych warunkach trwa kilka lat.
Oby tylko udało się książce zapewnić duży nakład, gdyż spełniać ona będzie różne role. Katalog krakowskich judaiców z pewnością służyć będzie dla celów konserwatorskich, jako podręcznik dla miłośników sztuki żydowskiej i jako specyficzny przewodnik po Kazimierzu. W przyszłości pomoże przy opracowaniu planowanej przez redaktorów książki, w której chcą pokazać dzieje sztuki żydowskiej w Polsce. A praca jest ciężka, gdyż do napisania dziejów historii i sztuki narodu, który mieszka z nami w Polsce już prawie 1000 lat potrzebna jest ogromna wiedza – przestudiowanie wielu problemów, aby zrozumieć kulturę, zasady wiary, skomplikowaną ornamentykę, symbolikę, zasady tradycji itd.
dr Izabella Rejduch-Samkowa
„Katalog Zabytków Sztuki Kraków, Kazimierz – Stradom – Judaica” ukazał się w roku 1995 z dedykacją „Pamięci mieszkańców Kazimierza – Żydów, współtwórców kultury i sztuki Krakowa”.
Uważam za swój obowiązek wyjaśnić, że ówczesny naczelny redaktor w ISPAN w Warszawie, mgr Jerzy Łoziński, nie wyraził zgody, aby w opisie Starej Bóżnicy, w której od 1958 r. znajduje się oddział Muzeum Historycznego m. Krakowa, opublikować eksponaty muzealne.
Autorka
(Artykuł opublikowany w: Fołks-Sztyme, wrzesień 1988 r.)
